Hình như măng đắng rất kỵ hoặc cũng có thể là rất hợp với âm thanh. Tiếng sấm đầu mùa gọi thức trong măng vị đắng, tiếng ve sớm hè nhắc nhở sự kết thúc thân phận măng đắng để vụt lớn lên thành cây tre.
Măng đắng có sớm nhất trong các loại măng. Ở những ngọn núi cao quanh năm có sương trắng là nơi măng đắng mọc. Những dải sương đặc quánh buổi sớm, màn sương mỏng manh cuối chiều luôn giữ mát cho rừng và nuôi lớn những mầm măng.
Người ta biết mùa măng là nhờ cây phắc mạ ven con suối. Khi thấy dưới nách lá, đầu những cành con nhú nhí mọc lên những búp non tím sẫm, bóng nhẫy thì gọi nhau đi tìm măng. Cái búp cây non báo hiệu măng trên rừng đã mọc. Năm nào búp trên cây ra nhiều thì năm đó mưa sẽ thuận và măng sẽ ngon hơn. Cây phắc mạ chỉ mọc ven suối, măng đắng ưa sống ở núi cao. Ai đã tìm ra mối lương duyên đó? Cũng không biết nữa. Nghe người già bảo, ông bà ngày xưa mất nhiều công sức, có khi cả tính mạng mới tìm được những củ, quả có thể ăn, những lá, những cây có thể chữa bệnh. Rừng rộng mênh mông, còn nhiều bí ẩn. Mỗi khi vào rừng, đừng chỉ biết dựa vào kinh nghiệm có sẵn mà phải biết tìm cho mình những kinh nghiệm quý, để kể vào tai cho hàng xóm, để nói lại cho cháu, cho con.
Muốn lấy được măng tận dưới lòng đất sâu thì phải tìm bằng kinh nghiệm. Bới hết lớp lá khô quanh gốc tre, thấy chỗ nào đất bị đẩy lên khum khum căng nhức, lại có vết nứt nhằng nhịt như rễ cây là chỗ ấy có măng. Cái măng đầu tiên phải thưởng thức ngay. Lúc này, măng chưa mọc khỏi mặt đất nên rất ngọt. Bóc hết lớp vỏ tím nhạt, củ măng trắng nõn. Lấy gói muối ớt nướng đem sẵn từ nhà đặt ngay xuống lớp lá khô để chấm. Có lẽ chỉ măng đắng người ta mới ăn sống, vì chúng không có vị he gắt và cay nồng như các loại măng khác.
Cũng có khi người ta tìm măng theo vết đào của con dúi. Măng là món ưa thích nhất của dúi. Dúi chỉ ngửi qua là biết chỗ nào có măng đang ngủ. Nhưng măng ở sâu mà con dúi thì nhỏ. Nó hì hục đào từ tối đến sáng mà còn chưa thấy cái măng. Sáng ra thì người cũng lên rừng tìm măng. Người chỉ việc tìm những hố dúi bới dở, đào thêm mấy nhát thuổng là đã có cái măng cho vào ếp. Ai biết nghĩ thì để lại cho dúi một mẩu măng, ai tham thì lấy cả. Tội nghiệp chú dúi đói meo ngồi trong hang nhìn ra tiếc nuối, đợi người đi mới chạy ra gặm chút gốc măng còn sót lại.
Khi trận mưa mới đem theo tiếng sấm đầu mùa ùng ùng chạy dọc trên mái nhà, chạy ngang ngoài ruộng mạ thì những mầm măng đắng trong rừng vươn mình đội đất chui lên. Tiếng sấm gọi măng dậy. Tiếng sấm truyền cho măng cái hồn, cái tính, cái đắng. Măng ùn ùn vươn lớn. Những tai măng như những chiếc tai dúi dỏng lên mà nghe sấm, đón mưa.
Rồi thì cái vị ngọt của măng sẽ chuyển dần sang vị đắng. Lúc đầu còn nhằng nhặng, sau rồi đắng giòn, đắng dai. Vị đắng khiến ta thấy thèm đến cồn cào khi một mùa măng nào đó phải xa núi, xa nhà.
Cũng có người không ưa vị đắng gắt, thì đã có lá phắc mạ non. Phắc mạ là một loại lá có vị chát, có lẽ chát nhất trong các loại lá chát. Hái chùm lá về, cuốn tròn quanh miếng măng, chấm vào bát chẳm chéo, đưa lên miệng nhai. Thấy vị đắng chỉ còn mỏng như vệt sương chiều, vị ngọt giòn đậm đà như măng đầu vụ xen lẫn vị bùi của lá chát, vị cay xé của quả ớt rừng, vị thơm tê lưỡi của quả mắc khén, vị mặn mòi của muối. Ăn miếng măng trong bữa cơm chiều ấm áp mà thấy đủ cả những ngọt bùi, đắng cay.
Sáng nay đi qua con suối Chờ Lồng, tôi chợt đứng ngẩn ngơ trước cây phắc mạ. Từng chùm lá non bóng mượt, tím ngắt đã chuyển sang màu xanh biếc từ bao giờ. Ngơ ngác ở đầu cành, thẹn thùng dưới nách lá, nhu nhú từng chùm nụ vàng tươi như những giọt mật ong ruồi uống nắng. Ẩn trong vòm lá mướt, lác đác đã có vài tiếng ve sớm gọi hè.
Chỉ vài ngày nữa thôi là những giọt mật sẽ nở bung thành hàng trăm bông hoa vàng rực rỡ. Khi ấy, mùa măng đắng cũng qua...
Tản văn của KIỀU DUY KHÁNH