“Dầu mỏ” của thế kỷ 21

Tại sao gọi kim loại hiếm là nguyên liệu của thế kỷ 21? Sau động cơ chạy bằng hơi nước, rồi động cơ nhiệt điện, các công nghệ “xanh” đang đưa nhân loại bước vào cuộc cách mạng năng lượng lần thứ ba. Giống như hai lần trước (dựa vào than đá và dầu mỏ), cuộc cách mạng công nghiệp lần này cũng phải dựa vào một nguồn tài nguyên thiết yếu-các kim loại hiếm.

Vậy kim loại hiếm được khai thác khi nào và sử dụng thế nào? Nhà báo Guillaume Pitron mới đây trong bài viết đăng trên tờ Le Monde giới thiệu: Trong một thời gian dài, con người khai thác các kim loại phổ biến, như: Sắt, vàng, bạc, đồng, chì hay nhôm… Tuy nhiên, từ những năm 1970, người ta bắt đầu biết cách sử dụng các phẩm chất kỳ diệu về hóa học, điện từ của hàng loạt kim loại hiếm, vốn ẩn chứa trong các loại quặng, với tỷ lệ hết sức nhỏ. Các kim loại hiếm với những tên gọi bí ẩn như:  Vanadium, germanium, platinoïdes, tungstène, antimoine, béryllium, fluorine, rhénium, prométhium… trong tự nhiên thường trộn lẫn với các quặng kim loại phổ biến nhất. Để chiết ra được 1kg vanadium cần đến 8,5 tấn quặng, 16 tấn mới có được 1kg cerium, 50 tấn cho 1kg gallium, và phải 1.200 tấn mới có được 1kg lutécium.

 Công nhân khai thác kim loại hiếm ở Congo. Ảnh: topfmonline.com

Các kim loại hiếm với trữ lượng vô cùng nhỏ trở thành hy vọng của nền kinh tế thế kỷ 21, khi chúng không chỉ là nguyên liệu cho nền công nghệ tin học hay các công nghệ mới, mà còn là “nguồn năng lượng điện từ” quan trọng. Tác giả Guillaume Pitron ghi nhận, “chúng ta đang đa dạng hóa việc sử dụng các kim loại hiếm trong hai lĩnh vực chủ chốt của cuộc chuyển đổi mô hình năng lượng: Các công nghệ mà chúng ta gọi là “xanh” và kỹ thuật số. Các công nghệ như điện gió, pin mặt trời, xe chạy điện, sử dụng rộng rãi các kim loại hiếm tạo ra một nguồn năng lượng không thải ra carbon, được đồng thời tải đi qua các mạng lưới điện được ca ngợi là “siêu hoàn hảo” có thể cho phép tiết kiệm đáng kể năng lượng. Các hệ thống này được điều khiển bởi các công nghệ số, chính là các công nghệ sử dụng rất nhiều kim loại hiếm.

Không thể thiếu

Nếu như vào thế kỷ 19, nước Anh thống trị thế giới nhờ vị thế bá chủ trong lĩnh vực sản xuất than, thì một phần thế kỷ 20 có thể được giải thích qua việc Mỹ và khối Arab tăng cường khai thác dầu mỏ và kiểm soát các tuyến đường lưu thông huyết mạch để bảo vệ nguồn năng lượng này. Sang thế kỷ 21, nước nào nắm giữ nguồn tài nguyên kim loại hiếm, nước đó sẽ có cơ hội đi đầu trong chuyển đổi nền kinh tế, hướng sang “kinh tế xanh”.

Hằng năm, Cơ quan Điều tra Mỹ (USGC) công bố một báo cáo có tầm quan trọng toàn cầu về 90 loại nguyên liệu cần thiết hàng đầu với nền kinh tế thế giới đương đại được xem xét tỉ mỉ, trên phương diện trữ lượng trong thiên nhiên, nguồn dự trữ và đặc biệt là thực trạng khai thác hiện nay. Trong đó, thông tin về thực trạng khai thác thuộc diện đáng báo động. USGC cho biết: "Trung Quốc sản xuất 44% indium được tiêu thụ trên thế giới, 55% về vanadium, gần 65% spath fluor và graphite tự nhiên, 71% về germanium và 77% antimoine”. Ủy ban châu Âu cũng đưa ra con số gần tương tự: Trung Quốc sản xuất đến 61% lượng silicium, 67% lượng germanium thế giới. Tỷ lệ đạt tới 84% đối với tungstene và 95% đối với các loại đất hiếm. Như vậy có thể thấy rõ, Trung Quốc không chỉ đứng đầu thế giới về sản xuất các kim loại hiếm, mà còn cả về tiêu thụ.

Tốc độ tăng trưởng kinh tế thế giới hiện nay dựa rất nhiều vào việc khai thác nguồn tài nguyên hiếm hoi này. Tốc độ khai thác kim loại hiếm cứ mỗi 15 năm lại tăng gấp đôi. Nguy cơ kiệt quệ kim loại hiếm đang lơ lửng. Ngoài Trung Quốc, hàng loạt quốc gia châu Phi, châu Mỹ cũng đang mạnh lên trong lĩnh vực khai thác quặng kim loại hiếm. Ví dụ như Congo sản xuất tới 64% cobalt, Nam Phi cung ứng 83% platine, iridium và ruthénium, hay Brazil khai thác 90% niobium. Còn Mỹ cung ứng tới 90% beryllium của thế giới.

Khó tìm lời giải “cơn khát”?

Về mặt quân sự và địa chính trị, nạn khan hiếm kim loại hiếm đặc biệt tác động đến lĩnh vực công nghê cao trong quốc phòng. Hàng loạt phương tiện quân sự tối tân của phương Tây, như người máy, vũ khí tin học, máy bay chiến đấu F-35… đang phụ thuộc một phần vào nguồn tài nguyên này. Nhiều chuyên gia tình báo Mỹ cảnh báo, vấn đề kim loại hiếm là nỗi đau đầu của các cơ quan tình báo Mỹ. Cuộc cạnh tranh khai thác kim loại hiếm vốn căng thẳng, trong tương lai càng khó bình yên bởi những “cơn khát" kim loại hiếm.

 “Cơn khát" kim loại hiếm sẽ càng bị kích thích với đà dân số tiếp tục tăng lên đến cực điểm khoảng 8,5 tỷ người vào năm 2030, cùng với phương thức tiêu thụ kỹ thuật số đang ngày càng trở nên phổ biến và mức độ hội nhập kinh tế ngày càng mạnh mẽ trên toàn cầu.

HOA HUYỀN