Khủng hoảng leo thang

Sau khi nhậm chức vào tháng 1-2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã bày tỏ mong muốn đạt được một thỏa thuận hạt nhân với Iran. Tuy nhiên, Israel lại ưu tiên giải pháp quân sự, đặc biệt là khi cho rằng Iran đang suy yếu sau các cuộc tấn công của Israel vào năm ngoái và các lực lượng như Hezbollah đã bị tổn thất nặng nề. Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” của Israel tiến hành ngày 13-6, với khoảng 200 máy bay nhắm vào 100 mục tiêu, bao gồm cơ sở hạt nhân và căn cứ quân sự, là một bước leo thang lớn. Các hoạt động bí mật của Cơ quan tình báo Israel Mossad cũng đã tiêu diệt nhiều lãnh đạo quân sự và nhà khoa học hạt nhân Iran.

Khói bốc lên từ một cơ sở trữ dầu sau đợt không kích của Israel vào Tehran ngày 16-6. Ảnh: AP 

Chiến dịch này đã phá hỏng một phần các cơ sở hạt nhân Natanz và Isfahan, làm nhiều nhà khoa học Iran, quan chức quân sự, và nhiều dân thường thiệt mạng. Israel sau đó cũng phải đối mặt với các cuộc phản công từ Iran bằng UAV và tên lửa đạn đạo với nhiều mục tiêu tấn công, gây nhiều thương vong. Tình hình hiện tại cho thấy cả hai bên đều vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt. Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Israel thậm chí còn đe dọa “Tehran sẽ thành biển lửa” nếu Iran không dừng lại. Rất có thể lãnh đạo Iran còn đang lo ngại rằng Israel không chỉ nhắm vào chương trình hạt nhân mà còn muốn lật đổ chế độ. Như vậy, nếu xung đột kéo dài, Iran rất có thể sẽ tấn công các căn cứ Mỹ trong khu vực, nhắm vào cơ sở hạ tầng năng lượng ở Vùng Vịnh hoặc phong tỏa eo biển Hormuz, gây bất ổn toàn diện, đẩy Mỹ vào nguy cơ bị cuốn vào một cuộc chiến trực diện với Iran.

Trong bối cảnh này, Mỹ vẫn giữ thái độ không rõ ràng về việc ngăn chặn xung đột với những tuyên bố trái ngược. Mặc dù đã triển khai lực lượng và nhiều khí tài quân sự tới khu vực, Tổng thống Donald Trump vẫn bày tỏ mong muốn đạt được một thỏa thuận hạt nhân với Iran. Tehran cũng để ngỏ khả năng đàm phán, với điều kiện Israel ngừng tấn công. Đây là cơ hội để Mỹ thúc đẩy ngoại giao, tránh một cuộc chiến tranh toàn diện với Iran và ngăn chặn nguy cơ nước này phát triển vũ khí hạt nhân.

Trên thực tế, qua 6 ngày xung đột, các cuộc tấn công của Israel có thể làm chậm lại, nhưng không thể xóa bỏ hoàn toàn chương trình hạt nhân của Iran. Một số cơ sở, như lò phản ứng Fordow, được xây dựng sâu dưới lòng đất, rất khó bị phá hủy. Nếu không đạt được thỏa thuận, Iran có thể chuyển hướng sang phát triển vũ khí hạt nhân để tự vệ. Khi đó, chỉ có các loại bom xuyên phá boong-ke của Mỹ mới có thể gây thiệt hại đáng kể cho những cơ sở này, nhưng điều này cũng đòi hỏi phải có sự hiện diện quân sự đủ dài hoặc các cuộc tấn công liên tục với thông tin tình báo chính xác.

Khi xung đột mở rộng, Mỹ sẽ chịu áp lực lớn nếu có thương vong. Một cuộc chiến toàn diện không chỉ gây thiệt hại về người mà còn đẩy giá dầu tăng vọt, làm trầm trọng thêm lạm phát tại Mỹ. Đây là điều mà cử tri của ông Donald Trump không hề mong muốn. Hơn nữa, việc lật đổ chế độ Iran mà không có giải pháp thay thế khả thi có thể dẫn đến bất ổn hoặc sự ra đời của một chế độ quân sự khác với quyết tâm sở hữu vũ khí hạt nhân.

Hiệu quả ngoại giao

Để tránh một kịch bản u ám, Mỹ cần thay đổi cách tiếp cận. Trước tiên, chính quyền Washington phải thuyết phục Israel ngừng chiến, có thể thông qua việc đe dọa cắt giảm viện trợ vũ khí - một đòn bẩy quan trọng mà các tổng thống trước ít khi sử dụng. Thứ hai, Mỹ cần đưa ra lời cảnh báo mạnh mẽ với Iran rằng bất kỳ hành động leo thang nào gây tổn hại cho Mỹ cũng sẽ dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Đồng thời, Tổng thống Donald Trump cần đề xuất một thỏa thuận hạt nhân hợp lý, bao gồm việc dỡ bỏ các lệnh cấm vận liên quan đến hạt nhân và chấm dứt lệnh cấm thương mại của Mỹ. Đổi lại, Iran chuyển chương trình làm giàu uranium vào một liên minh đa quốc gia với Saudi Arabia. Điều này sẽ đảm bảo cung cấp nhiên liệu hạt nhân cho khu vực mà không để Iran sở hữu vật liệu có thể dùng cho phát triển vũ khí.

Lịch sử đã chứng minh hiệu quả của áp lực ngoại giao. Năm 1982, Tổng thống Ronald Reagan đã buộc Israel ngừng ném bom Beirut. Năm 1988, cũng là Tổng thống Reagan đóng vai trò quan trọng trong việc thuyết phục Iran chấp nhận ngừng bắn trong cuộc chiến Iran - Iraq. Dù có thể phải đối mặt với sự phản đối từ nhóm diều hâu trong nước, ông Donald Trump cần kiên định với sách lược ngoại giao để tránh một cuộc chiến tốn kém và nguy hiểm.

Việc tiếp tục leo thang căng thẳng giữa Israel và Iran không chỉ gây thiệt hại cho cả hai bên mà còn đẩy Mỹ vào nguy cơ bị kéo vào một cuộc xung đột ít ai mong muốn. Một thỏa thuận hạt nhân với Iran là giải pháp bền vững nhất để đảm bảo rằng nước này không phát triển vũ khí hạt nhân và tránh một cuộc chiến tranh lan rộng ở Trung Đông. Các bên, đặc biệt là Mỹ, cần đưa Iran trở lại bàn đàm phán, thúc đẩy một giải pháp ngoại giao mang tính thực tế và bền vững. Nếu không, nguy cơ về một cuộc chạy đua hạt nhân hoặc Mỹ bị cuốn vào cuộc chiến là điều khó tránh khỏi.

HỮU DƯƠNG (theo Foreign Affairs)

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Quốc tế xem các tin, bài liên quan.