Nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, giải phóng một phần vùng biên giới phía Bắc, mở rộng mối quan hệ với các nước xã hội chủ nghĩa và củng cố căn cứ địa Việt Bắc, Trung ương Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định mở Chiến dịch Biên giới Thu - Đông 1950 (mật danh là Chiến dịch Lê Hồng Phong 2). Sau khi nghiên cứu phân tích, đánh giá tình hình, Đảng ủy chiến dịch đề nghị Thường vụ Trung ương Đảng, trực tiếp là Chủ tịch Hồ Chí Minh, cho đánh địch ở cứ điểm Đông Khê và được chuẩn y. Phân tích chủ trương đánh Đông Khê, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu rõ: “Ta đánh vào Đông Khê là đánh vào nơi quân địch tương đối yếu nhưng lại là vị trí rất quan trọng của địch trên tuyến phòng thủ Cao Bằng-Lạng Sơn. Mất Đông Khê, buộc địch phải cho quân đi ứng cứu, ta có cơ hội thuận lợi tiêu diệt chúng trong vận động”.

Các lực lượng tham gia trận đánh Đông Khê gồm Trung đoàn 174 và 209, được tăng cường 2 tiểu đoàn bộ binh, 13 khẩu pháo 75mm và 2 khẩu ĐKZ. Chiến dịch mở màn vào 6 giờ ngày 16-9-1950, đến sáng 18-9-1950, quân địch rút chạy, ta làm chủ trận địa. Trận đánh then chốt Đông Khê, mở màn Chiến dịch Biên giới đã kết thúc thắng lợi hoàn toàn. Quân ta loại khỏi vòng chiến đấu hơn 300 tên địch địch, bắn rơi 1 máy bay, thu nhiều vũ khí, đồ dùng, quân trang, quân dụng. Thắng lợi của trận Đông Khê đã tạo điều kiện thuận lợi cho bộ đội ta phát triển chiến dịch tiến công, từng bước đánh bại quân địch, tiến tới giành thắng lợi hoàn toàn, kết thúc Chiến dịch Biên giới.

Bộ đội ta đưa pháo 75mm chiếm lĩnh trận địa đánh chiếm Đông Khê. Ảnh tư liệu.

Chiến thắng trận then chốt Đông Khê cho thấy, ta đã chọn đúng mục tiêu, hướng tiến công trong trận mở màn chiến dịch. Nhiệm vụ của trận đánh mở màn chiến dịch trước hết là phải chọn đúng các mục tiêu tiến công. Trên cơ sở nghiên cứu, nắm chắc thế bố trí phòng ngự của địch ở cụm cứ điểm Đông Khê, Bộ Chỉ huy chiến dịch đã xác định các cứ điểm ở vùng ngoại vi là mục tiêu tiến công trước, trong giai đoạn một; trung tâm Đông Khê là mục tiêu tiến công chủ yếu trong giai đoạn hai, kết thúc trận đánh. Trên cơ sở lựa chọn đúng mục tiêu tiến công, Bộ Chỉ huy chiến dịch xác định: Hướng chủ yếu do Trung đoàn 174 được tăng cường 2 tiểu đoàn bộ binh và một tiểu đoàn pháo binh, đảm nhiệm tiến công từ phía Bắc, Đông Bắc; hướng thứ yếu do Trung đoàn 209 được tăng cường 4 khẩu pháo 75mm, 2 khẩu đội ĐKZ tiến công từ phía Tây, Tây Nam. Sự lựa chọn các mục tiêu và hướng tiến công trong trận mở màn chiến dịch hoàn toàn có cơ sở, bảo đảm đánh chắc thắng. Đây cũng là sự lựa chọn phù hợp với phương châm chiến dịch là đánh điểm, diệt viện, lấy đánh địch ngoài công sự là chính và trận đánh diễn ra chủ yếu như đã dự định. Trong giai đoạn một tiến công, quân ta đã tiêu diệt được 2/5 đồn ở ngoại vi và bước đầu tiến công gây khó khăn cho đồn chính. Tiếp đó, trong giai đoạn hai, quân ta mở cuộc tiến công tiêu diệt hai đồn ngoại vi còn lại và tập trung toàn bộ lực lượng đột phá, tiêu diệt hoàn toàn cứ điểm trung tâm Đông Khê.

Trận Đông Khê là một trong những điển hình về tổ chức chỉ huy, sử dụng lực lượng và hỏa lực tập trung, tạo ưu thế hơn địch. Ta tập trung ưu thế gấp 9 lần quân địch. Ngoài ra, ta còn có các đơn vị thuộc Đại đoàn bộ binh 308 bố trí ở phía ngoài, sẵn sàng chi viện khi cần thiết. Nhờ tập trung được cả binh lực và hỏa lực, mở cửa đột phá trên hướng chủ yếu và hướng thứ yếu, ta đã tạo ưu thế hơn hẳn địch để giành thắng lợi. Tuy nhiên, “việc sử dụng hỏa lực và hiệp đồng bộ binh - pháo binh còn nhiều khuyết điểm, nhất là trong ngày đầu: hỏa khí tập trung, nhưng mỗi lần bắn, chỉ bắn một khẩu”, “làm cho trận đánh kéo dài hơn và thương vong nhiều hơn dự kiến”. Hạn chế này đã được Hội nghị tổng kết Chiến dịch Biên giới rút kinh nghiệm, góp phần cho các trận đánh mở màn trong các chiến dịch tiếp theo đạt hiệu quả cao hơn.

Nắm vững quyền chủ động, tạo được thế bất ngờ, đánh thắng trong trận then chốt Đông Khê, mở màn Chiến dịch Biên giới, cũng như thắng lợi trong nhiều trận đánh mở màn các chiến dịch trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược, trở thành một truyền thống chiến đấu vẻ vang của quân đội ta. 60 năm đã trôi qua, thắng lợi của trận Đông Khê, mở màn Chiến dịch Biên giới Thu - Đông 1950 vẫn là bài học quý giá cần tiếp tục nghiên cứu, kế thừa và phát triển sáng tạo trong tác chiến hiện đại.

Đại tá, TS Dương Đình Lập