QĐND - Những ngày cuối tháng 4-1975, khi các cánh quân ta dồn dập tiến về giải phóng Sài Gòn thì tại Côn Đảo, các tù nhân vẫn đang chịu cảnh khổ sai, đàn áp. Bọn cai ngục âm thầm thực hiện âm mưu thủ tiêu đẫm máu. Thế nhưng, những dấu hiệu bất thường và một số thông tin từ lính canh đã tạo nên một cuộc nổi dậy của các tù nhân tự giải phóng toàn bộ Côn Đảo.

Du khách tham quan Bảo tàng Côn Đảo.

Ông Phan Hoàng Oanh, 70 tuổi, cựu tù chính trị, nguyên Trưởng ban Quản lý di tích Côn Đảo, nhớ lại: Từ ngày 25-4, bọn cai ngục lơ là canh phòng, ít tra tấn tù nhân. Đây là sự lạ ở “địa ngục trần gian”. Dù vậy, tù nhân vẫn chưa biết thông tin từ đất liền. Chiều 29-4, bầu trời Côn Đảo náo loạn bởi các chuyến bay quân sự lên xuống sân bay Cỏ Ống, chở sĩ quan ngụy đóng tại Côn Đảo di tản. Tên chỉ huy trưởng trại tù cũng bí mật chở vợ con trốn đi trong đêm 29-4, bỏ lại toàn bộ kế hoạch tử thủ. Bởi vậy, âm mưu thủ tiêu tù chính trị vào giờ chót đã không thực hiện được. Cả ngày 30-4, không khí trên đảo nặng nề đáng sợ. Cai ngục chỉ còn lại một số tên, nhưng vẫn khóa chặt các cửa trại giam. Thế rồi, 23 giờ đêm 30-4, một số trại giam nhận được tin giải phóng Sài Gòn. Tin vui đến nghẹn ngào, ngộp thở. Anh em tù nhân ở trại giam số 7 phá cửa thoát ra, mở khóa cho các trại giam khác khiến Côn Đảo như bừng tỉnh, đồng loạt nổi dậy tiến về dinh chúa đảo và nhà ở của bọn cai ngục, nhưng chúng đã rút đi gần hết. Số lính còn lại bị bắt làm tù binh. 8 giờ sáng 1-5, Côn Đảo được giải phóng hoàn toàn trong niềm vui vỡ òa. Chính quyền cách mạng được thành lập, lãnh đạo và quản lý toàn bộ mọi hoạt động trên đảo. Các đội vũ trang được giao nhiệm vụ tuần tra, canh gác, SSCĐ, đề phòng địch quay lại. Anh em tù nhân nháo nhào chạy đi tìm, thăm hỏi đồng hương và chờ đợi lực lượng của ta ra đón vào đất liền. Côn Đảo nhộn nhịp, tưng bừng như ngày hội, chấm dứt chuỗi ngày đau thương dằng dặc.

Trong số những cựu tù tình nguyện ở lại xây dựng Côn Đảo, ông Phan Hoàng Oanh là một trong 5 người đầu tiên. Từ đó đến nay, dù ở bất cứ cương vị nào, ông Oanh cũng luôn tích tuyên truyền, hướng dẫn, kể chuyện lịch sử Nhà tù Côn Đảo và khí phách anh hùng của các thế hệ tù nhân cho các đoàn du khách tham quan. Hằng năm, cứ vào dịp kỷ niệm chiến thắng 30-4, ông lại cùng các bạn tù tụ họp ôn lại truyền thống cách mạng, chuẩn bị tư liệu và phân công nhau “truyền lửa” cho thế hệ trẻ ở mọi miền Tổ quốc tới đây học tập, tìm hiểu về đất và người Côn Đảo. Ông tâm sự: "Tận mắt chứng kiến vùng đất thiêng này đổi khác từng ngày, tôi thấy lòng trào dâng niềm xúc động. “Địa ngục trần gian” xưa giờ thành trung tâm du lịch có tiếng trong khu vực với sự phát triển năng động; kinh tế ổn định, quốc phòng an ninh được giữ vững, đời sống nhân dân được cải thiện… Sự đổi thay ấy là thành quả lớn lao của cách mạng và sự nỗ lực tiếp nối truyền thống anh hùng của các tù chính trị năm xưa.

Bài và ảnh: YẾN LONG