Bộ phát điện quay tay của Đội điều trị 4

Người phụ trách đội điều trị lúc đó là y sĩ Nguyễn Văn Nhân. Sau này ông là Đại tá, Giáo sư, Tiến sĩ khoa học, Thầy thuốc Nhân dân, nguyên Chủ nhiệm Khoa Chấn thương chỉnh hình, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108.

Năm 2014, một năm sau ngày chủ nhân của hiện vật lịch sử nói trên qua đời, chúng tôi được Đại tá Đào Hải Triều, lúc bấy giờ là Giám đốc Bảo tàng Hậu cần Quân đội (nay đã nghỉ hưu) kể lại cuộc trò chuyện của đoàn cán bộ sưu tầm của bảo tàng với Đại tá Nguyễn Văn Nhân trong lần đến nhà riêng của ông ở Bán đảo Linh Đàm, Hà Nội để tiếp nhận, xác minh lý lịch hiện vật. Trong câu chuyện với chúng tôi, Đại tá Đào Hải Triều không giấu nổi sự kính phục, ngưỡng mộ của mình dành cho Thầy thuốc Nhân dân Nguyễn Văn Nhân.

Khách đến tham quan gian trưng bày hiện vật trong kháng chiến chống thực dân Pháp tại Bảo tàng Hậu cần Quân đội.

Chiến dịch Điện Biên Phủ là cuộc đọ sức quyết liệt giữa Quân đội nhân dân Việt Nam và quân đội viễn chinh Pháp. Đây là chiến dịch lớn nhất, dài ngày nhất trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của quân và dân ta. Đặc điểm nổi bật của chiến dịch là ta đã huy động một lực lượng lớn bộ đội và dân công, chiến đấu hiệp đồng binh chủng dài ngày với phương châm đánh chắc, tiến chắc, đánh vào một tập đoàn cứ điểm phòng ngự vững chắc và có chuẩn bị. Để làm tốt công tác bảo đảm Quân y chiến dịch trong điều kiện hậu phương xa tiền tuyến, địa hình rừng núi hiểm trở, đường vận chuyển cơ giới ít và xấu, thời tiết không thuận lợi, dân thưa, kinh tế nghèo, phương tiện, thuốc thang vô cùng thiếu thốn là điều vô cùng khó khăn đối với quân y khi đó. Các đội điều trị thuộc Cục Quân y được thành lập ngay từ đầu chiến dịch, được bố trí đứng sau tuyến quân y đại đoàn, làm nhiệm vụ bệnh viện dã chiến chiến dịch, thu dung điều trị thương binh bệnh binh của mặt trận cho tới khi tình trạng ổn định, được trả về đơn vị hoặc chuyển tiếp về các Bệnh viện hậu phương ở Việt Bắc hoặc ở Thanh Hóa. Đội điều trị 4, Đại đoàn 304 làm nhiệm vụ bệnh viện dã chiến, đóng quân tại khu vực Hồng Cúm.

Đại tá Triều kể, trò chuyện với chúng tôi, Đội trưởng Nguyễn Văn Nhân thỉnh thoảng lại chắp hai tay chống cằm, đôi mắt như nhìn về xa xăm. Ông hồi tưởng, ngày đó bộ đội ta phải chiến đấu trong hầm hào, sau mỗi trận mưa hầm hào ngập đầy bùn, do đó hầu hết các vết thương sọ não, vết thương nội tạng, bụng, ngực… đều bị nhiễm trùng nặng. Thêm vào đó, ở Tây Bắc có loại ruồi vàng hay bậu vào các vết thương, nên các vết thương phần mềm đều bị nhiễm trùng, nhung nhúc đầy dòi, gây đau đớn cho thương binh. Chúng tôi tiến hành cứu chữa thương binh, mọi lúc, mọi nơi. Nơi chúng tôi triển khai các bộ phận chuyên môn là những hầm khoét sâu trong lòng núi, giường nằm của bệnh nhân là những “hầm ếch” khoét sâu trên những vách hầm hào, mặt giường trải lá, lát phên nứa phủ một lớp dù" và "Nhân viên buồng mổ đi chân trần không guốc dép”, “mặt bàn mổ là một mặt chõng”, “ánh sáng buồng mổ... là mấy chiếc đèn bão”. Nhưng ánh sáng từ những chiếc đèn bão đó không đủ sáng và không thể rọi sâu vào trong ổ bụng và khoang lồng ngực. Đó là một thách thức lớn đối với chúng tôi khi mổ cho thương binh. Đúng lúc đó Cục Quân y phổ biến sáng kiến sử dụng ánh sáng điện bằng cách lấy đèn pha xe đạp, lắp trên một khung xe và lắp thêm một bộ phát điện quay tay, được một y tá hoặc dân công ngồi quay. Đèn xe đạp được trưng dụng từ các đoàn xe thồ của dân công và thế là chúng tôi có nguồn điện phát ra từ đy-na-mô xe đạp tương đương với 12 volts. Bằng cách đó, chúng tôi có đủ ánh sáng tiến hành mổ cứu sống được nhiều thương binh trong đêm và trong hầm tối”.

Bộ phát điện quay tay của Đội điều trị 4 hiện đang lưu giữ tại Bảo tàng Hậu cần Quân đội.

Chuyện về sáng kiến trên, quá trình tìm hiểu thông tin cho bài viết, chúng tôi còn được bác sĩ, Anh hùng LLVT nhân dân Tạ Lưu (hiện đang sống tại Bắc Ninh) và Anh hùng LLVT nhân dân Lê Văn Đính (ở khu đô thị Việt Hưng, Long Biên, Hà Nội) cho biết: Vào những ngày đầu toàn quốc kháng chiến tháng 12-1946, bác sĩ Nguyễn Trinh Cơ nhận lệnh thành lập bệnh viện ngoại khoa dã chiến đóng ở xã Xuất Cốc, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Cùng công tác có sinh viên Y khoa năm thứ tư Trần Bảo và y tá Đào Thế Phượng công tác ở phòng mổ. Một đêm có thương binh bị thương ổ bụng và lồng ngực vào cấp cứu. Ánh sáng nhà mổ lúc đó duy nhất chỉ có chiếc đèn bão nên không thể rọi sâu vào trong ổ bụng và khoang lồng ngực, hơn nữa bệnh nhân được gây mê bằng ê-te dễ bắt lửa trong lúc mổ rất nguy hiểm, còn ánh sáng của đèn pin thì lại quá yếu khiến bác sĩ Cơ gặp rất nhiều khó khăn. Đã có đôi lần như vậy, một hôm ông gợi ý: Các cậu xem có cách nào khắc phục được không? Sau nhiều ngày đêm trăn trở, Trần Bảo bật ra sáng kiến thử dùng đèn đy-na-mô xe đạp. Được Bác sĩ Cơ đồng ý, Trần Bảo tìm mua một chiếc xe đạp có đèn về phối hợp cùng y tá Đào Thế Phượng bắt tay vào lắp ráp thực nghiệm ngay. Lúc đầu phải hai người thay phiên nhau quay “pê-đan” bánh xe, người phụ cầm đèn rọi vào ổ bụng hoặc lồng ngực theo yêu cầu của phẫu thuật viên. Về sau được cải tiến treo xe đạp ở ngoài phòng mổ (để đảm bảo vô trùng), một người ngồi xe đạp liên tục như một “cua-rơ” thực thụ vừa đỡ mỏi mà ánh sáng rọi vào “trường mổ”  không bị lập lòe, lại bớt được một người.

Ở Điện Biên Phủ, sáng kiến được áp dụng và cải tiến bổ sung thêm bộ phận phát điện quay tay sử dụng tại những “phòng mổ đặc biệt”. Một trong những thương binh được cứu sống bắng ánh sáng điện đó là đồng chí Trần Quốc Hanh. Anh là Cán sự chính trị Tiểu đoàn 418, Trung đoàn 57, Đại đoàn 304, bị thương với 6 lỗ thủng ở ruột non, ruột già do viên đạn trung liên của địch xuyên qua trong trận đánh ở Hồng Cúm Điện Biên Phủ. Ngày 26-4-1954, y sĩ Nguyễn Văn Nhân và đồng chí Xu (phụ mổ) đã trực tiếp mổ cứu sống anh. “Biết bao ca phẫu thuật cho thương bệnh binh đã được thực hiện trong điều kiện trang thiết bị thiếu thốn, kỹ thuật thô sơ. Sự thành công của các ca mổ chính bản thân các thầy thuốc chúng tôi cũng không thể tưởng tượng. Các thương bệnh binh được cứu sống một phần do sự tận tâm, lòng nhân ái, tìm tòi vượt khó của những y, bác sĩ  thời đó”-Đại tá Nguyễn Văn Nhân chia sẻ với các cán bộ của bảo tàng hậu cần.

Giáo dục truyền thống cho chiến sĩ mới tại Bảo tàng Hậu cần Quân đội.

 Được biết, cùng với việc sưu tầm bộ máy phát điện quay tay, thời gian sau đó, Bảo tàng Hậu cần quân đội còn sưu tầm, phục chế thành công cả chiếc đèn đy-na-mô xe đạp thồ. Những hiện vật này đều đang được bảo quản, lưu giữ tại Bảo tàng Hậu cần Quân đội, sẵn sàng đưa ra trưng bày phục vụ khách tham quan và các sự kiện của quân đội.

Bài, ảnh: THANH HÀ