Căn cứ vào địa hình và thế bố trí của địch, Bộ tư lệnh chiến dịch xác định thị xã Xuân Lộc, tỉnh lỵ Long Khánh cũ (nay là thị trấn, huyện lỵ huyện Long Khánh, tỉnh Đồng Nai) là trận then chốt mở đầu của chiến dịch. Đây là khu vực phòng thủ trọng yếu của địch trên tuyến phòng thủ cơ bản (Biên Hòa - Bà Rịa-Vũng Tàu) để phòng giữ cửa ngõ phía đông Sài Gòn. Lực lượng địch có Sư đoàn 18 bộ binh, 1 trung đoàn thiết giáp, 2 tiểu đoàn pháo binh, 9 tiểu đoàn bảo an, 1 tiểu đoàn biệt động quân, 3 đại đội biệt lập, 4 trung đoàn pháo binh và lực lượng dân vệ, cảnh sát dã chiến; bố trí phòng ngự thành 3 tuyến, hướng chính là từ Túc Trưng qua Dầu Giây-thị xã Xuân Lộc đến ngã ba Tân Phong.
Bộ binh cùng xe tăng ta tiến công giải phóng thị xã Xuân Lộc (tháng 4-1975). Ảnh tư liệu
Trận đánh thị xã Xuân Lộc được chuẩn bị rất khẩn trương và diễn ra từ ngày 9 đến 12-4-1975. Ngày đầu, bộ đội ta đồng loạt nổ súng tiến công vào các mục tiêu đã lựa chọn trong thị xã. Trên hướng tiến công chủ yếu (phía đông), Trung đoàn 165 thuộc Sư đoàn 7 bộ binh (Quân đoàn 4) được tăng cường 8 xe tăng tiến công căn cứ Sư đoàn 18 bộ binh địch. Do bị địch ngăn chặn quyết liệt, ta phải chuyển hướng đánh hậu cứ Chiến đoàn 52 địch. Trên hướng thứ yếu (phía bắc), Trung đoàn 266 thuộc Sư đoàn 341 bộ binh (Quân đoàn 4) tiến công các mục tiêu, gồm khu thông tin, cố vấn Mỹ, cảnh sát, bảo an... Đến khi ta đánh vào dinh tỉnh trưởng thì bị địch tập trung lực lượng phản kích dữ dội. Từ ngày 10 đến 12-4-1975, cuộc chiến đấu giữa ta và địch ở thị xã Xuân Lộc diễn ra hết sức căng thẳng, quyết liệt. Ta tiếp tục tiến công vào các mục tiêu đề ra, địch huy động lực lượng tử thủ ngăn chặn. Sau 3 ngày chiến đấu, tuy ta đã chiếm được một số mục tiêu, tiêu diệt một bộ phận sinh lực địch và giữ được một số địa bàn quan trọng, nhưng ta bị thương vong, tổn thất lớn. Trước tình hình đó, xét thấy đánh Xuân Lộc khó dứt điểm, được sự đồng ý của Đảng ủy và Bộ tư lệnh Miền, Bộ tư lệnh chiến dịch quyết định tạm dừng tiến công vào thị xã, chỉ để lại một bộ phận nhỏ lực lượng giữ những khu vực đã chiếm và kiềm chế nghi binh địch, còn đại bộ phận lực lượng chuyển ra ngoài, tổ chức rút kinh nghiệm, thay đổi cách đánh để giải phóng Xuân Lộc.
Trận then chốt mở đầu chiến dịch, tiến công địch ở thị xã Xuân Lộc không đạt mục tiêu đề ra, nhưng để lại bài học quý báu. Trước hết, phải đánh giá đúng tình hình địch, lựa chọn chính xác mục tiêu tiến công. Khi chuẩn bị chiến dịch, ta đánh giá tình hình không đúng về so sánh lực lượng giữa ta và địch, ta đánh giá tương quan lực lượng ở mức tương đương, nhưng thực tế lực lượng của ta ít hơn địch. Lúc này, địch đã tập trung 50% lực lượng bộ binh, 60% lực lượng pháo binh, hầu hết xe tăng của Quân đoàn 3 về trấn giữ ở tuyến phòng thủ Xuân Lộc. Trong khi đó, khi chọn mục tiêu tiến công, ta chọn đánh vào thị xã Xuân Lộc, nơi địch đã tập trung lực lượng rất mạnh cả về sinh lực và binh khí kỹ thuật để phòng ngự. Vì thế, ta xác định đánh vào Xuân Lộc là không phù hợp, do ta chưa dự tính được sự phát triển phức tạp của các tình huống, địch đã tăng cường lực lượng, củng cố thế phòng thủ vững chắc nên đánh không hiệu quả.
Hai là, xác định cách đánh trong trận then chốt phải phù hợp. Lúc đầu, Bộ tư lệnh chiến dịch quyết định cách đánh là “lấy tiêu diệt địch bên ngoài là chính, tạo thế bao vây cô lập Xuân Lộc rồi dứt điểm sau”. Thế nhưng trước tình hình địch hoang mang, dao động, ta thay đổi cách đánh, chuyển từ đánh địch ở phía ngoài vào đánh chúng ở trung tâm thị xã Xuân Lộc trước. Thực tế diễn biến trận đánh cho thấy, việc tập trung lực lượng lớn cùng một lúc đánh vào các mục tiêu ở trong thị xã là chưa phù hợp, do đó, ta tổ chức đánh nhiều lần không thành công do địch tăng cường lực lượng, cố tử thủ ngăn chặn quyết liệt.
Ba là, bám sát các tình huống, tổ chức chỉ huy hiệp đồng chặt chẽ các lực lượng trong trận then chốt. Trong tổ chức sử dụng lực lượng, ta không tập trung dẫn đến lực lượng đột phá trên các hướng không đủ mạnh, ngay cả lực lượng tiến công trên hướng chủ yếu cũng không bằng địch. Lực lượng xe tăng, cao xạ, pháo binh ta chi viện hỏa lực cũng bị phân tán. Trong khi đó trên hướng thứ yếu, lực lượng ta có lúc lại mạnh hơn địch. Khi tổ chức đánh vào nhiều mục tiêu trong thị xã, trình độ tác chiến hiệp đồng phân đội nhỏ của bộ đội ta còn hạn chế.
Như vậy, trận đánh thị xã Xuân Lộc lúc đầu không thành công, nhưng để lại bài học kinh nghiệm quý báu về nắm địch, xác định mục tiêu tiến công, sử dụng lực lượng và cách đánh, tổ chức hiệp đồng tiến công cụm phòng ngự vững chắc của địch ở thị xã trong trận then chốt mở đầu chiến dịch. Nhờ vậy, khi ta chuyển toàn bộ lực lượng ra ngoài, chọn ngã ba Dầu Giây làm mục tiêu tiến công chủ yếu và chuyển hóa cách đánh đầy sáng tạo, linh hoạt thì mới tạo được thế trận vững chắc để phát triển chiến dịch. Thực tế diễn biến chiến đấu từ ngày 15 đến 20-4 cho thấy, sau khi ta chiếm được Dầu Giây, đánh bại các cuộc phản kích của địch, cô lập Xuân Lộc, địch buộc phải rút chạy khỏi thị xã, kết thúc thắng lợi chiến dịch.
Đại tá, TS DƯƠNG ĐÌNH LẬP