Chúng tôi đã dành nhiều thời gian tìm hiểu thông tin từ các cựu chiến binh, các nhân chứng lịch sử và cơ quan chức năng, góp phần tái hiện trận chiến ác liệt, đồng thời cung cấp thêm thông tin để tiếp tục giải quyết tồn đọng chính sách sau chiến tranh.

Ký ức những ngày lửa đạn

Tháng 5-2015, Báo Quân đội nhân dân đăng bài viết của tác giả Phạm Xưởng, về nỗi lòng của cựu chiến binh (CCB) Đào Xuân Thọ (nguyên chiến sĩ Trung đoàn 1, Sư đoàn 2, hiện trú tại tỉnh Bắc Ninh) khi ông từng trực tiếp chôn cất thi hài gần 40 đồng đội hy sinh ngay tại hào chống tăng, ở phía bắc Biệt khu 24, thị xã Kon Tum (nay là TP Kon Tum, tỉnh Kon Tum) sau trận chiến đấu bi hùng tháng 5-1972. Sau bài báo trên, Cục Chính sách, Tổng cục Chính trị đã cung cấp danh sách 165 cán bộ, chiến sĩ, hầu hết của Sư đoàn 2, Quân khu 5 và Trung đoàn 66 (nay thuộc Sư đoàn 320, Quân đoàn 3) hy sinh trong trận đánh trên. Danh sách các liệt sĩ hy sinh đã được đăng tải trên mục “Thông tin về mộ liệt sĩ” của Báo Quân đội nhân dân. Tuy nhiên, đến nay tin tức về nhiều liệt sĩ vẫn chưa rõ, nhất là việc quy tập, an táng hài cốt liệt sĩ sau chiến tranh.

Sinh thời, Thượng tướng, Anh hùng LLVT nhân dân Nguyễn Chơn, nguyên Thứ trưởng Bộ Quốc phòng, nguyên Phó tổng Tham mưu trưởng, nguyên Tư lệnh Quân khu 5, mỗi lần nhắc đến trận đánh vào thị xã Kon Tum tháng 5-1972, ông thường rơm rớm nước mắt. Ông cũng luôn nhắc nhở chỉ huy Sư đoàn 2 thường xuyên hương khói cho các liệt sĩ nơi đây. Đó là trận đánh mà trên cương vị Sư đoàn trưởng Sư đoàn 2, ông đã trực tiếp chỉ huy cùng với các đơn vị của Mặt trận B3. Trận đánh vào Biệt khu 24 cũng được ông đề cập đến trong một số cuốn sách của mình về bài học kinh nghiệm chiến trường. Theo Thiếu tướng Phan Thanh Dư, nguyên Trung đoàn trưởng Trung đoàn 141, Sư đoàn 2, nguyên Phó tư lệnh, Tham mưu trưởng Mặt trận 579, thì nguyên nhân ta không thắng dứt điểm và nhiều cán bộ, chiến sĩ hy sinh trong trận đánh tại Biệt khu 24 là do đã không giữ được yếu tố bất ngờ. Do các đơn vị dừng lại để diệt địch ở Plei Cần, rồi tiếp tục mở đường để đưa xe pháo vào chiến đấu trong thị xã, thời gian khá dài, lợi dụng cơ hội này, địch đã kịp củng cố lại thế trận phòng thủ ở Kon Tum, thay quân và tăng cường hỏa lực, đặc biệt là dùng máy bay B-52 với tần suất dày đặc ném bom rải thảm.

Một số mộ liệt sĩ của Sư đoàn 2 tại Nghĩa trang Liệt sĩ tỉnh Kon Tum. 

Thiếu tướng Phan Thanh Dư cho biết: “Cuối tháng 5-1972, Trung đoàn 1 và các tiểu đoàn trực thuộc tiến công trên hướng chủ yếu đánh vào Biệt khu 24. Trung đoàn 141 đánh vu hồi, có nhiệm vụ chiếm bờ nam sông Đăk Blà, khu hành chính, sau đó đánh thọc sâu chiếm sân bay Kon Tum. Nhưng mới chiếm được 2/3 sân bay thì bị xe tăng địch chặn lại; máy bay B-52 rải bom không ngớt. Sau 6 ngày chiến đấu ác liệt, giằng co, ta không phát triển sâu được vào thị xã Kon Tum; Trung đoàn 141 được lệnh rút ra ngoài. Đơn vị tôi bị thương 200 người, hy sinh gần 100 cán bộ, chiến sĩ, được đại đội vận tải cáng về hậu cứ. Nhưng có lẽ do trận chiến quá ác liệt, anh em cũng không thể tìm và lấy hết được thi hài đồng đội”.

CCB Trương Văn Minh, nguyên trinh sát Trung đoàn 1, hiện ở xã Tam Hiệp, huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam, kể: Chúng tôi đi cùng Đại đội hỏa lực B72 tiến vào phía đông Biệt khu 24 với nhiệm vụ dọn đường, nhưng lực lượng bị lộ. Bom B-52 thả trúng đội hình, gần 30 chiến sĩ hy sinh. Anh em khiêng các liệt sĩ chôn cất ở Đồi Dù thành 3 hàng dài, cách nơi hy sinh khoảng 700m. Tổn thất đầu tiên này làm chậm bước tiến của Trung đoàn 1. Ngày 26-5-1972, đơn vị đánh vào cửa phía đông bắc Biệt khu 24, nơi đây có 9 lớp hàng rào, địch bố trí mìn dày đặc. Đại liên địch từ lô cốt đầu cầu bắn ra tới tấp. Nhiều cán bộ, chiến sĩ của Đại đội 1, Tiểu đoàn 1 hy sinh. Một số đồng chí tiếp tục vượt lửa đạn tiến vào mở đường cho trung đoàn tràn lên. Chúng tôi đã lọt được vào Biệt khu 24, nhưng không chiếm giữ được hoàn toàn vì địch phản kích dữ dội. Suốt hai tuần quần nhau với địch, chủ yếu là đánh ban đêm. Do giao chiến ác liệt nên không thể lấy hết thi hài các liệt sĩ ra khỏi trận địa, ngay cả người thân của tôi hy sinh trong trận này, đến nay cũng chưa tìm thấy phần mộ.

CCB Trương Văn Minh cho biết thêm: “Đầu tháng 6-1972, Trung đoàn 66 tham gia tiến công Biệt khu 24, nhưng cũng không dứt điểm được. Sau đó ta dùng nghệ thuật thông tin đánh lừa địch và bí mật rút lui vào đêm 5-6-1972. Thương binh được đưa về tuyến sau cứu chữa, một số đồng chí hy sinh ngay tại trạm phẫu”.

Tìm hiểu trong cuốn lịch sử Sư đoàn 2, chúng tôi thấy có đoạn viết: “Ngày 26-5-1972, Trung đoàn 1 cùng Tiểu đoàn Công binh của sư đoàn đánh vào sở chỉ huy Sư đoàn 23 ngụy và Trung đoàn 44 địch ở Biệt khu 24. Sau 3 giờ chiến đấu, ta làm chủ được 2/3 biệt khu. Tuy nhiên, địch tập trung máy bay và đại bác đánh phá ác liệt, dùng cả đạn có chất độc hóa học bắn vào các khu vực bộ đội ta chiếm giữ được…, gây cho ta nhiều tổn thất".

Cần tiếp tục đi tìm đồng đội, xác định danh tính liệt sĩ

Theo CCB Trương Văn Minh, tháng 6-1976, Sư đoàn 2 đã thành lập đội quy tập với quân số tương đương một trung đội đi tìm hài cốt liệt sĩ ở thị xã Kon Tum. Trong đó, cán bộ sư đoàn có đồng chí Bân, Chủ nhiệm Hậu cần, Trung đoàn 1 có các đồng chí: Chất, Cầu, Minh, cùng nhiều chiến sĩ khác ở các đơn vị thuộc sư đoàn. Các đồng chí đi cất bốc hài cốt liệt sĩ đều đã trải qua chiến đấu ở thị xã Kon Tum nên nắm khá rõ từng vị trí bộ đội ta hy sinh. Đội chuẩn bị vải, túi ni-lông, dụng cụ rà mìn, tiến hành quy tập từ vùng ven thị xã rồi đi sâu vào khu vực Biệt khu 24, miệt mài cả mấy tháng trời. Do không có dân cư, cây cối thưa thớt, nên việc đào, bốc khá thuận lợi, hơn nữa mới 4 năm sau trận đánh, nên nhiều hài cốt liệt sĩ vẫn nguyên vẹn. Một số liệt sĩ có tên được đội giữ gìn cẩn thận. Có những hầm, khi khai quật, anh em không cầm được nước mắt khi thấy đồng đội hy sinh trong tư thế ngồi. Hài cốt các liệt sĩ sau khi cất bốc được đưa về doanh trại thuộc Tỉnh đội Kon Tum. Kết thúc đợt công tác, vì lúc đó chưa có nghĩa trang liệt sĩ tỉnh, nên đơn vị đã phối hợp với chính quyền thị xã Kon Tum an táng các liệt sĩ tại một khu đất không xa Biệt khu 24. Theo CCB Trương Văn Minh, có chừng 400-500 bộ hài cốt được an táng tại đây. Do thời gian đã lâu, ông không nhớ cụ thể người đã nhận bàn giao và trông coi khu mộ.

Từ lời kể của CCB Trương Văn Minh, chúng tôi đến tìm hiểu tại Sở Lao động, Thương binh và Xã hội (LĐTBXH) tỉnh Kon Tum. Ông Phạm Châu Tuệ, Trưởng phòng Người có công của sở và các cán bộ, nhân viên cơ quan rất tận tình giúp đỡ chúng tôi. Ông Tuệ cho biết, Nghĩa trang Liệt sĩ tỉnh Kon Tum được xây dựng sau ngày giải phóng, hiện có 2.075 mộ có tên và chưa xác định được tên, trong số đó có 100 liệt sĩ của Sư đoàn 2 với đầy đủ danh tính. Tuy nhiên, theo anh Lê Quang Lưỡng, chuyên viên của Phòng Người có công, sau khi đã rà soát tỉ mỉ danh sách gốc, đối chiếu danh sách 165 liệt sĩ hy sinh trong trận đánh tại thị xã Kon Tum năm 1972 mà cơ quan chức năng cung cấp, thì tại nghĩa trang chỉ có tên một đồng chí hy sinh là Trần Văn Soạn, quê Hà Nội, chiến sĩ Trung đoàn 1.

Anh Lưỡng còn cho chúng tôi xem bản danh sách chép tay từ năm 1998 được viết rất cẩn thận của cơ quan chính trị Sư đoàn 2, do Thượng tá Nhâm Gia Thát ký về các cán bộ, chiến sĩ Sư đoàn 2 hy sinh ở tỉnh Kon Tum. Danh sách ghi rõ tên, năm sinh, nguyên quán, cha, mẹ, ngày hy sinh và hoàn cảnh hy sinh. Ngoài các liệt sĩ hy sinh ở trận Đăk Tô-Tân Cảnh từ giữa đến cuối tháng 4-1972 (được chôn cất tại Nghĩa trang Liệt sĩ huyện Đăk Tô), chúng tôi thống kê có khoảng 570 cán bộ, chiến sĩ hy sinh ở thị xã Kon Tum trong thời gian từ giữa tháng 5 đến đầu tháng 6-1972, khi bộ đội đang trên đường hành quân, đánh trung tâm Biệt khu 24, khu hành chính, sân bay, khi trên đường rút lui và ở hậu cứ. Hầu hết tên các liệt sĩ hy sinh ở Biệt khu 24 (trừ số của Trung đoàn 66) do Cục Chính sách, Tổng cục Chính trị cung cấp đều được lưu giữ trong sổ bộ này.

Tuy nhiên, điều chúng tôi băn khoăn là các hài cốt đội quy tập của Sư đoàn 2 chôn cất ở thị xã Kon Tum năm 1976 có được di dời hết vào nghĩa trang tỉnh hay không. Ông Vũ Cao Cường, nguyên cán bộ chính sách (nay đã nghỉ hưu) của Sở LĐTBXH tỉnh Kon Tum cho biết: Khi Nghĩa trang Liệt sĩ tỉnh Kon Tum được thành lập, tỉnh đã cất bốc hết các mộ ở các phường trong thị xã về đây.

CCB Hoàng Trọng Cầu dẫn chúng tôi đến khu vực tháp nước ở đông bắc Biệt khu 24 cũ (đã phá bỏ, chỉ còn phần móng), nay thuộc Công ty cấp nước tỉnh. Nơi đây, như lời kể của các CCB Sư đoàn 2, địch đã bố trí hỏa lực mạnh và bắn xối xả vào đội hình của ta. Trung đoàn 1 đã chiến đấu quyết liệt với Sư đoàn 23 ngụy, giành giật khu vực tháp nước này. Biệt khu 24 trước đây rộng chừng 5ha, nay nhiều nhà cửa xây mới, cây cối tươi xanh, hầu như không còn dấu vết của chiến tranh.

Chúng tôi đến phường Duy Tân, TP Kon Tum thăm nhà bia ghi danh các Anh hùng liệt sĩ do tỉnh xây dựng từ tháng 4-1997 để tưởng nhớ các liệt sĩ hy sinh khi đánh vào thị xã Kon Tum. Nơi đây có 250 liệt sĩ, hầu hết quê ngoài Bắc, hy sinh từ ngày 15-5 đến 3-6-1972, nhiều nhất là ngày 26-5, được khắc tên trên bia, ghi rõ nguyên quán, ngày hy sinh, nhưng không ghi đơn vị chiến đấu. Nhiều liệt sĩ có tên trong danh sách 165 liệt sĩ mà Cục Chính sách, Tổng cục Chính trị đã cung cấp.

Khu mộ của 100 liệt sĩ Sư đoàn 2 được xây dựng bằng đá gra-nit nằm ở khu 11 của Nghĩa trang Liệt sĩ tỉnh Kon Tum. Các bia mộ có ghi khá đầy đủ tên, tuổi, quê quán, chức vụ, đơn vị và ngày hy sinh; nhiều nhất là chiến sĩ Tiểu đoàn 14 Cao xạ và Tiểu đoàn 15 Công binh. Xung quanh khu 11 còn nhiều mộ liệt sĩ chưa xác định được tên. Có thể hàng trăm liệt sĩ hy sinh của Sư đoàn 2 chưa xác định được tên thuộc các mộ đó.

Kỷ niệm 44 năm trận tiến công vào thị xã Kon Tum (1972-2016), chúng tôi mong rằng, cùng với các hoạt động giáo dục truyền thống, tri ân các Anh hùng liệt sĩ đã ngã xuống nơi đây, cần tổ chức hội thảo về trận đánh, góp phần để đơn vị cũ và các gia đình liệt sĩ biết đầy đủ hơn về một trận chiến bi hùng, về người thân đã hy sinh, đồng thời tích cực giải quyết tồn đọng chính sách sau chiến tranh, nhất là xác định danh tính và phần mộ các liệt sĩ hy sinh trong trận đánh vào Biệt khu 24 cách đây tròn 44 năm.

Bài và ảnh: HỒNG VÂN