Đặc biệt, phải xem “thuận thiên” là chính, tránh can thiệp thô bạo vào tự nhiên, phát triển bền vững theo phương châm sống chung với hạn, mặn… Thực tế, với sự hỗ trợ của Trung ương, chính quyền, người dân ĐBSCL đã biết chủ động hơn trước hạn, mặn, đồng thời hình thành các mô hình sản xuất thích nghi, phù hợp nhằm “sống chung” một cách sáng tạo với những bất thường, cực đoan của BĐKH mà cụ thể là hạn hán và xâm nhập mặn (HH&XNM).
Từ sự chủ động...
Ba năm trước, như hàng nghìn hộ dân khác ở Bến Tre, khu vườn nhà anh Nguyễn Văn Tuấn, ấp Tân Trung, xã Hưng Khánh B (huyện Chợ Lách) trải qua cơn “bão khát”. Các con rạch cạn trơ đáy, mặn chát, gia súc lẫn con người đều kiệt sức vì khát. Hết nước ngọt dự trữ, anh Tuấn và nhiều người trong vùng phải mua nước bình hoặc đổi nước chở từ sông cách đó vài chục ki-lô-mét với giá 100.000 đồng/m3 để sinh hoạt. Những vườn cây sau nhiều ngày thiếu nước, bị nhiễm mặn rụng lá, chết dần. Hoa kiểng, rau màu héo khô. Xã Hưng Khánh B từng được biết đến với màu xanh bạt ngàn của chôm chôm, sầu riêng, măng cụt, qua mùa hạn mặn trở nên xơ xác. Chưa quên bài học xương máu cũ, mùa này, anh Tuấn chủ động đào sẵn hai ao dự trữ nước ngọt với sức chứa 100m3 để đủ dùng cho đợt mặn xâm nhập. Anh Tuấn bộc bạch: “Cây kiểng mà không có nước ngọt thì khó sống được. Từ trước Tết, gia đình tôi đã bơm nước vào ao trữ, phòng khi XNM thì có nước sử dụng, thường xuyên theo dõi diễn biến mặn để kịp bơm nước vào ao trữ thêm khi cần”.
Ðể hạn chế thiệt hại do hạn, mặn, không ít nông dân ở tỉnh Hậu Giang cũng chủ động triển khai nhiều giải pháp theo sự khuyến cáo của các cơ quan chức năng. Ông Trần Thanh Toàn, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi, Ban chỉ huy Phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn tỉnh Hậu Giang cho biết: "Ngay từ trước Tết, tỉnh đã yêu cầu các ngành, địa phương tập trung thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp từ công trình đến phi công trình. Cụ thể, hệ thống đê bao ngăn mặn Long Mỹ-Vị Thanh thực hiện đóng 3 cống hở ở xã Lương Nghĩa, xã Vĩnh Viễn A; đóng 4 cống hở và 10 cống tròn ở TP Vị Thanh. Cùng với đó, yêu cầu huyện Long Mỹ khẩn trương triển khai làm đập thời vụ ngăn mặn trên địa bàn, tập trung tại các xã có nguy cơ XNM cao, như: Lương Nghĩa, Vĩnh Viễn A, Lương Tâm. Rút kinh nghiệm từ nhiều năm trước, người dân tỉnh Hậu Giang đã chủ động hơn trong công tác phòng, chống hạn, mặn. Đặc biệt, không xé rào xuống giống và tích nước phục vụ sản xuất”.
Cùng với biện pháp đào kênh, mương, tỉnh Bến Tre còn triển khai mô hình trữ nước bằng túi trữ nước ngọt. Đây là mô hình được huyện Chợ Lách thực hiện thí điểm và cho hiệu quả cao. Chia sẻ về tính năng ưu việt của sản phẩm này, TS Bùi Thanh Liêm, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Chợ Lách (Bến Tre) thông tin: “So với các sản phẩm tích trữ nước khác, túi trữ nước ngọt có giá thành hợp lý (khoảng 2,1 triệu đồng/chiếc, trữ được tới 15m³ nước, đủ khả năng tưới 0,5ha), dễ dàng vận chuyển và lắp đặt, có thể gấp gọn sau khi sử dụng. Nếu bảo quản tốt, túi có độ bền 8-10 năm trong điều kiện trực tiếp tiếp xúc ngoài trời. Ngoài ra, có thể thích nghi với nhiều điều kiện môi trường lắp đặt khác nhau, như: Mặt đất bằng, ao nước, rãnh nước… Tùy vào điều kiện của từng hộ gia đình và mặt bằng không gian rộng hay hẹp, túi có thể được thay đổi kích thước cho phù hợp. Đây là lựa chọn phù hợp để bà con trữ nước sinh hoạt và tưới tiêu nhằm kịp thời ứng phó với hạn mặn năm nay và những năm sắp tới”.
... đến mô hình "thuận thiên" để thích ứng
Để giúp người dân thay đổi kỹ thuật canh tác nhằm tiết kiệm nước gieo mùa trên vùng hạn, mặn, Viện Lúa ĐBSCL cũng nghiên cứu, chọn tạo và đưa vào sản xuất nhiều giống có khả năng chống chịu mặn, như: OM2424, OM4498, OM5930, OM4900, OM607… với các tính năng nổi trội về khả năng sinh trưởng trong điều kiện đất phèn, thiếu lân, khả năng chịu mặn cao, kháng rầy nâu; đặc biệt, có khả năng phát triển tốt ở nhiều vùng, đạt năng suất cao… trở thành giống lúa chuẩn mực về tính chống chịu trong điều kiện khắc nghiệt.
Trong cuộc chiến chống hạn, mặn, sự chủ động của người dân được xem là yếu tố quyết định thắng lợi. Không trông chờ, ỷ lại vào chính quyền địa phương, nhiều người dân ở các tỉnh ĐBSCL đã tự tìm hướng đi riêng, giải pháp phù hợp bằng cách điều chỉnh mùa vụ, chuyển đổi mô hình từ 3 lúa sang 2 lúa 1 màu, 1 lúa 2 màu, lúa-tôm hay trồng rừng nuôi tôm... nhằm bảo vệ thành quả của mình.
Chạy xe theo tuyến quản lộ Phụng Hiệp về đến xã Vĩnh Quới, thị xã Ngã Năm (Sóc Trăng), chúng tôi ghé thăm gia đình ông Lê Văn Vui vào một ngày đầu tháng 2. Cái nắng gay gắt, chói chang của mùa khô khiến mọi người cảm thấy khá khó chịu, thế nhưng vợ chồng ông vẫn miệt mài chăm sóc vườn mãng cầu xiêm ghép với gốc bình bát của gia đình. Ông Vui cho biết, những năm trước, gia đình sống bằng nghề trồng lúa, nhưng không hiệu quả, tình hình HH&XNM khiến người dân ngày càng điêu đứng, lúa chết, trồng rau màu lại không đủ nước tưới, vì thế địa phương kêu gọi chuyển đổi. “Thấy nhiều người trồng có thu nhập cao, gia đình cũng làm theo, một năm thu nhập từ cây mãng cầu khoảng 600 triệu đồng. Trồng cây mãng cầu ghép bình bát này nước ngập cũng không chết, nắng hạn lâu lâu mới tưới nước một lần, còn mặn thì không sợ vì gốc là bình bát mà!”, ông Vui nói.
Là những địa phương thường xuyên chịu ảnh hưởng của HH&XNM, thế nhưng những năm qua, bằng việc chuyển đổi cơ cấu mùa vụ thích hợp, đặc biệt áp dụng mô hình tôm-lúa mà nhiều hộ dân ở các tỉnh: Bạc Liêu, Cà Mau, Kiên Giang đã “chiến thắng” hạn, mặn. Thống kê của các tỉnh ven biển, diện tích nuôi tôm càng trên đất lúa-tôm lên đến hơn 150.000ha. Nhiều nhất là Cà Mau hơn 80.000ha, Bạc Liêu hơn 40.000ha. Chính việc sản xuất “thuận thiên” sạch bệnh nên dù năng suất không bằng các dòng lúa đại trà nhưng bù lại giá trị cao nên người dân thu lợi nhuận khá cao. Gặp chúng tôi khi đang cần mẫn chăm chút bên thửa ruộng lúa-tôm của mình, ông Nguyễn Văn Minh ở ấp Nhụy Cầm, xã Vĩnh Lộc, chia sẻ: “Là địa phương thường xuyên chịu ảnh hưởng của HH&XNM nhưng từ khi áp dụng mô hình 1 vụ lúa-2 vụ tôm (vụ tôm sú không cấy lúa, còn vụ lúa kết hợp thả tôm càng xanh) trên diện tích 3ha, mỗi năm gia đình tôi có thu nhập khoảng gần 300 triệu đồng, cuộc sống dần được cải thiện”.
Đánh giá về mô hình tôm-lúa, ông Như Văn Cẩn, Vụ trưởng Vụ Nuôi trồng thủy sản, Tổng cục Thủy sản, Bộ NN&PTNT cho biết: “Thực tế hạn, mặn không đáng sợ đối với người dân, nhất là người dân ở vùng lúa tôm ven biển ĐBSCL. Mô hình “con tôm ôm cây lúa” là mô hình không chỉ bảo đảm sinh kế cho người dân vùng hạn, mặn mà còn là giải pháp căn cơ giúp người dân tỉnh ven biển nói riêng và ĐBSCL nói chung “thuận thiên” tiến tới phát triển bền vững trong thời gian tới”.
Rõ ràng, trước hiện tượng El Nino và BĐKH do thiên tai và cả nhân tai gây ra, dòng chảy của sông Mê Công sẽ ngày càng cạn kiệt, vựa lúa, trái cây và thủy sản của cả nước-vùng ĐBSCL sẽ phải đối mặt thường xuyên, liên tục với HH&XNM, mức độ ngày càng nghiêm trọng và khốc liệt hơn. Do vậy, việc hình thành các giải pháp mang tính mô hình mà một số địa phương trong vùng ĐBSCL thực hiện đã phát huy hiệu quả. Tuy nhiên về lâu dài, chính quyền các cấp cần bắt tay với các nhà khoa học, thậm chí người dân để tìm ra những giải pháp căn cơ hơn đưa ĐBSCL phát triển bền vững.
Bài và ảnh: NGUYỄN BÁ - THÚY AN
(còn nữa)