QĐND - Dọc đường ra Cửa khẩu Chi Ma, bên những rừng thông thấp thoáng là một xã có hàng nghìn ngôi nhà trình tường của người Tày: Xã Hữu Khánh, huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn. Nơi đây được mệnh danh là xứ sở của những “lâu đài đất" san sát, kéo dài hơn 3km…

Một ngôi nhà có tuổi đời hơn 100 năm.

 

Chiều cuối Thu khi chúng tôi đến, nhìn từ xa, ven cánh đồng lúa chín rộ vàng óng, những ngôi nhà trình tường thôn Bản Khiếng hiện lên đẹp như một bức tranh. Những ngôi nhà đất hai tầng, mái ngói thâm nghiêm có tuổi đời trên dưới 100 năm soi mình xuống mặt ao xanh biếc.

Ở Hữu Khánh bây giờ, ông Hà Văn Dẩn, ngoài 80 tuổi được coi là “kiến trúc sư” cuối cùng biết thiết kế nhà trình tường. Người người, nhà nhà đua làm nhà xây vôi vữa, nên ngôi nhà đất ông Dẩn làm cho con trai vào năm 1979 cũng là ngôi nhà trình tường cuối cùng được làm ở Hữu Khánh. Bố con ông giờ vẫn ở trong ba ngôi nhà trình tường hai tầng dài tới hơn 30m, cửa thông nhau như những “pháo đài”. ông Dẩn cho biết: Tuy là nhà đất nhưng người Tày vẫn làm được tới hai tầng bởi kỹ thuật làm móng rất tỉ mỉ. “Móng” nhà được làm bằng cách xếp đá, chọn những hòn đá cuội to, tròn vững chắc từ núi mang về, xếp sao cho thật khít, thật vững chãi. ông Dẩn kể có những ngôi nhà chỉ riêng xếp móng ông đã mất tới ba tháng trời, nện đất trình tường mất 3 tháng nữa. Sở dĩ ông Dẩn giỏi nghề vì được bố truyền cho. Sinh thời, bố ông từng đi khắp xứ Lạng để dựng nhà cho các quan lang. Thế mà giờ ông định truyền nghề cho con trai, hai đứa đều lắc đầu: “Học làm gì hả bố? Cả vùng Chi Ma này có ai làm nhà đất nữa đâu!”.

Kết cấu móng xếp đá đang bị băng hoại theo thời gian.

 

Hiện nay, xã Hữu Khánh còn tới 7 bản với hơn 1000 ngôi nhà trình tường còn nguyên vẹn. Tuy vậy, “cơn lốc” nhà xi măng đang “đánh cắp” đi nhiều ngôi nhà trình tường trăm tuổi. Bên những ngôi nhà mới xây, các bức tường cổ kính bị băm nát nằm chỏng chơ bên các chồng ngói âm dương xếp cạnh gạch phế thải xây dựng. Trưởng thôn Bản Khiếng Nông Văn Nhói tâm sự: “Xưa, nhà trình tường chính là gia tài lớn nhất mà cha mẹ để lại cho con cái, nhưng nay nhiều người coi phải có nhà bê tông 2-3 tầng mới là giàu có. Cũng may là nhiều gia đình dù xây nhà ngói vẫn giữ nhà trình tường bên cạnh làm nhà kho, nhà bếp, chưa nỡ đập bỏ nên cả thôn có 154 hộ thì vẫn còn hơn 90 ngôi nhà đất”.

Xã Hữu Khánh hiện được coi là xứ sở nhà trình tường với hơn 1000 ngôi nhà còn được lưu giữ.

 

“Cách đây vài năm, nghe nói ở trên tỉnh từng triển khai một dự án về bảo tồn nhà trình tường cổ ở Hữu Khánh phục vụ du lịch, thấy vài ba cán bộ về khảo sát rồi ra đi, không thấy trở lại. Mỗi năm qua đi, nhà trình tường lại thưa vắng dần, nhà cao tầng mọc lên nhiều hơn…” -Trưởng thôn Nông Văn Nhói nói với chúng tôi rồi dắt xe đi họp. Đầu ngõ, tiếng công nông chở xi măng xình xịch khiến ông Nhói phải nép người vào ven bờ tường đất cho xe chạy qua...

Bài và ảnh: MINH QUANG