Thăng Long nổi tiếng có “Thăng Long tứ trấn” nơi 4 hướng cửa thành thờ 4 vị tướng trấn giữ bảo vệ thành và “Long thành tứ quán” là 4 quán lớn nhất thành Thăng Long. Đây là những di tích lịch sử văn hóa dân gian độc đáo, được gắn liền với những truyền thuyết lịch sử hình thành nên vùng đất ngàn năm văn hiến...

“Long thành tứ quán” gồm có:  Huyền Thiên cổ quán (Chùa phố Hàng Khoai, quận Hoàn Kiếm), Trấn Vũ quán (đền Quán Thánh, đầu ngã tư đường Thanh Niên - Quán Thánh), Đổng Thiên Quán (đền Kim Cổ, 73 - Đường Thành) và Đế Thích quán (Chùa Vua, 17 - phố Thịnh Yên, quận Hai Bà Trưng).

1. Huyền Thiên cổ quán là một trong bốn ngôi quán lớn ở kinh đô Thăng Long. Quán thờ Huyền Thiên Đế quân. Tương truyền từ thời Đường, Đế quân giáng sinh làm con vua, lớn lên từ chối ngôi báu để được tu hành đắc đạo. Đế quân thường hóa phép bay đi ngắm cảnh các nơi danh thắng. Nghe nói La Thành ở nước Nam nơi có nhiều cảnh đẹp, Đế quân đến và dừng chân ở bên hồ Linh Đông, dựng nhà cỏ làm nơi tu hành. Đế quân thường giúp người dân chữa bệnh, trừ rắn rết, khai phá ruộng và lập ấp… Năm Thiên Bình (1434 - 1439) đời vua Lê Thái Tông, dân địa phương xây thành Đạo quán để làm nơi thờ cúng. Năm Tự Đức Bính Dần, quyên góp tu sửa, quy mô gồm 13 gian ngoài và 1 gác chuông, treo quả chuông lớn đúc năm Cảnh Thịnh (1793 - 1801) triều Tây Sơn. Khách thập phương đến kinh đô thường đến quán Huyền Thiên để vãn cảnh… Chùa nằm cạnh chợ Đồng Xuân, vào những ngày mồng 1 đầu tháng và  rằm hằng tháng, người dân buôn bán trong chợ tấp nập vào chùa dâng hương làm lễ, cầu mong cho gia đình hòa thuận, kinh doanh phát đạt…

Đế Thích quán, số 17, phố Thịnh Yên, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội.

2. Trấn Vũ quán theo truyền thuyết dân gian, Huyền Thiên Trấn Vũ (Trấn Thiên Trấn Vũ đại đế) có nhiều công lao với dân vùng Giao Chỉ trước đây và Thăng Long nên được coi là Thành hoàng phía Bắc cửa thành. Ngài là thần cai quản phương Bắc. Theo truyền thuyết ngài đã  đến nước Việt và 3 lần đánh đuổi giặc ngoại xâm. Lần thứ nhất vào đời đầu vua Hùng Vương, theo truyền thuyết, khi An Dương Vương xây thành Cổ Loa có tinh con gà trắng và quỷ ở vùng núi Thất Diệu ra quấy nhiễu, theo lời cầu khấn của thần Kim Quy, đại đế hiển linh ở núi Xuân Lôi (Hà Bắc cũ), giúp An Dương Vương trừ yêu tà, được An Dương Vương lập đền thờ ở phía bắc thành Cổ Loa. Khi Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long (1010) cho rước bài vị thần về thờ mé Tây Bắc hoàng thành. Đến thời Lê Hy Tông (1677) triều đình cho đúc tượng thánh Trấn Vũ cao 3,96m, nặng gần 4.000kg.  Trải qua hơn 300 năm quán và tượng Thánh Trấn Vũ ở phía Bắc thành Thăng Long vẫn là di tích lịch sử nổi tiếng, khách thập phương khắp nơi về dâng hương dự lễ… Đền được công nhận di tích lịch sử -  văn hóa năm 1962.

3. Đổng Thiên quán (đền Kim Cổ) nay là chùa Kim Cổ, khởi đầu xây dựng từ quán Đổng Thiên, chuyển đổi nội dung thờ tự thánh đền, rồi thành chùa. Kim Cổ ngoài thờ phật còn là nơi thờ Nguyên phi Ỷ Lan (vợ vua Lý Thánh Tông), một nhân vật lịch sử nổi tiếng của vương triều Lý, bà có công đánh giặc giữ nước. Bà được tôn vinh là Phật bà Quan Âm, bà sinh ra thái tử Kiền Đức (tức Lý Nhân Tông).

Với gần 1000 năm tồn tại, trải qua bao thăng trầm và biến động của lịch sử, chùa Kim Cổ vẫn bảo lưu được: 8 pho tượng phật mang phong cách nghệ thuật thế kỉ XIX, một pho tượng Nguyên phi Ỷ Lan và một số tượng mẫu, một chuông đồng, 2 tấm bia đá (bia “Kim Cổ thiên niên kí”, niên đại dựng năm Tự Đức thứ 13 – năm 1860)…

Huyền Thiên cổ quán-phố Hàng Khoai, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội (cạnh chợ Đồng Xuân).

 4. Đế Thích Quán – Chùa vua, chùa thờ Đế Thích là vua cờ. Hiện nay chùa còn lại 2 cổng tam quan, điện thờ Đế Thích, khu nhà mẫu và dãy hành lang trang trí để tải tứ linh, long, li, quy, phượng, 3 pho tượng mẫu, 3 bài thơ, 3 bức hoành phi và 4 câu đối ngợi ca thần cờ Đế Thích… Đế Thích hay chu du khắp nơi, thường biến hóa xuất hiện để trừ tai giải nạn. Do sự tích của thần như vậy nên có câu ngạn ngữ: “Ai muốn sống lâu thì cầu Đế Thích” (theo Từ điển “Di tích văn hóa Việt Nam”, NXB Khoa học Xã hội – 1993). Hằng năm vào ngày mồng 6, 7, 8 và 9 tháng Giêng là Hội cờ tướng lại mở ở chùa, thu hút những tay cờ cao thủ và những người ham mê đánh cờ tướng ở Hà Nội đến đấu cờ. Ai đoạt giải 3 năm liền được ghi tên lên bia đá ở chùa. Đây là thú chơi tao nhã hấp dẫn đầu xuân của người Hà Nội….

Thông qua những di tích lịch sử đền, đình, chùa, thờ các vị thần linh, thần hoàng làng có công dựng nước và đánh giặc ngoại xâm, các hội làng hằng năm, các truyền thuyết, tích truyện cổ để lại nhằm giáo dục truyền thống yêu nước cho các thế hệ con cháu. Đây  cũng là cách làm truyền thống từ bao đời nay để lại của ông cha ta. “Long Thành tứ quán” và “Thăng Long tứ trấn” (Đền Bạch Mã, đền Voi Phục, đền Kim Liên, đền Quán Thánh) cùng với nhiều đình, đền, chùa ở Hà Nội mang đậm những truyền thuyết sự tích các vị thần linh được nhân dân tôn thờ, đã chứng minh bề dày và chiều sâu lịch sử vùng đất Thăng Long 1000 năm tuổi, được hình thành và phát triển trong quá trình lịch sử hào hùng dựng nước và giữ nước của dân tộc…

Bài và ảnh: Anh Hiển