Cùng với chùa Linh Mụ, Diệu Đế, cổ tự Thánh Duyên là một trong ba ngôi quốc tự của xứ Huế còn tồn tại cho đến ngày nay. Thế nhưng, do nhiều yếu tố khách quan, cổ tự này đã bị lãng quên và xuống cấp nghiêm trọng.

Cách TP Huế khoảng 50km về phía đông nam, chùa Thánh Duyên có cổng tam quan quay về hướng đông nam, phía trước là biển Đông, bên trái là cửa Tư Hiền, phía tây là núi Bạch Mã, Trường Sơn dưới chân bao quanh là một vùng đầm phá Cầu Hai-Đá Bạc và núi Linh Thái cạnh bên.

Sư thầy Thích Minh Chính (Giám tự chùa Thánh Duyên) cho biết: “Tương truyền năm 1306, vua Trần Nhân Tông đưa con gái là Huyền Trân công chúa vào gả cho vua Chiêm Thành và có dừng chân tại nơi đây. Để ghi lại dấu ấn của mình, nhà vua đã cho xây dựng các thảo am. Năm 1691, chúa Nguyễn Phúc Chu đi tuần du, thấy các thảo am này bị cỏ cây che khuất liền cho binh lính lợp lại bằng tranh tre, dọn dẹp sạch sẽ. Đến năm 1836, vua Minh Mạng cho xây dựng ngay trên nền móng ngôi chùa cũ một ngôi chùa mới với tên gọi chùa Thánh Duyên như hiện nay. Bằng chứng này đều được khắc trên bia đá còn lưu lại trong khuôn viên chùa”.

 Ngôi thảo am cổ trong khuôn viên chùa đang bị xuống cấp nghiêm trọng.

Chùa Thánh Duyên với các công trình chính như: Đại Hồng Bảo Điện, Đại Từ Các, Tháp Điều Ngự, Tiến Sảng Đình. Ngoài ra còn một số công trình phụ: 10 miếu xung quanh núi (hiện nay chỉ còn lại 3 miếu); 10 giếng nước ngọt dùng cho việc tế lễ, trưng hoàng cung, nay vẫn còn nguyên vẹn và cung cấp nước cho người dân địa phương.

Trong chùa hiện còn lưu giữ một bộ sưu tập rất quý, đó là tượng 18 vị La Hán được đúc bằng đồng và một bộ bằng mây rất nhỏ, với những nét điêu khắc thể hiện nghệ thuật tinh xảo ở thế kỷ 19. Đây được coi là bảo vật của chùa và rất có giá trị. Ngoài ra, còn có văn bia bằng chữ Hán (cao 1,2m, rộng 0,8m và dày 0,16m) do vua Thiệu Trị cho dựng phía tả cổng chùa, trên khắc bài thơ  “Vân Sơn thắng tích”. Nội dung văn bia ghi lại việc từ thuở hình thành cùng những giai thoại về chùa. Còn ở Đại Hồng Bảo Điện là nơi làm lễ chính, thờ Phật, thờ bài vị vua Trần Nhân Tông. Tháp Điều Ngự với 3 tầng lầu có chiều cao 13m, là nơi để thờ chư vị liệt thánh lịch triều. Đây là công trình còn nguyên vẹn từ thời vua Minh Mạng cho đến ngày nay. Năm 1996, chùa Thánh Duyên được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia.

Mặc dù nhà chùa và phật tử đã tu sửa, song với hơn 200 năm tuổi, lại do tác động của thời tiết và mối, mọt nên ngôi chùa này hiện đang bị xuống cấp nghiêm trọng. Những viên gạch xây chùa có niên đại hàng trăm năm nay đã bị bào mòn và vỡ. Các căn nhà Tứ Giác trong chùa do không có điều kiện bảo tồn nên hư hỏng rất nặng. Những dãy nhà cổ của chùa đang trong tình trạng chờ sập. Hàng cột, kèo đấu nối trên mái chùa bằng gỗ mục nát theo thời gian. Phần ngói âm dương trong tình trạng nát vỡ, gây khó khăn cho việc bảo vệ các di tích lịch sử nơi đây. Đáng lo ngại hơn cả là gần đây, một số hộ dân ở xung quanh đang lấn chiếm đất ở phía cổng vào, khiến cảnh quan ngôi chùa ngày càng bị xuống cấp.

Sư thầy Thích Minh Chính chia sẻ: “Trước tình trạng cổ tự bị xuống cấp nghiêm trọng, nhà chùa đã trình đơn lên các cơ quan chức năng của địa phương xin phép tu sửa và đề nghị hỗ trợ kinh phí để trùng tu. Nhưng vì chưa nhận được hồi âm từ các cơ quan chức năng của địa phương nên nhà chùa và các phật tử vẫn chưa dám tự ý bảo dưỡng di tích này”.

Chùa Thánh Duyên không chỉ là Di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia mà còn là chốn linh thiêng gắn liền với lịch sử dân tộc. Bên cạnh chùa còn có một khu rừng nguyên sinh với đa dạng các thảm thực vật và động vật quý hiếm. Những cây cổ thụ to và cây thuốc quý trong khu rừng đã và đang được nhà chùa ra sức bảo vệ. Để chống lại sự khắc nghiệt của thời tiết và gìn giữ một địa danh mang nhiều giá trị lịch sử, văn hóa, mong rằng chính quyền cùng các cơ quan của tỉnh Thừa Thiên-Huế sớm có biện pháp trùng tu lại cổ tự Thánh Duyên.

Bài và ảnh: TIẾN HUY - PHẠM HOÀNG