Tránh hình thức trong tham vấn cộng đồng
Theo quy định tại Điều 21 Luật Bảo vệ môi trường, các dự án là đối tượng phải thực hiện đánh giá tác động môi trường, việc tham vấn ý kiến của cộng đồng vào báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM) là bắt buộc đối với chủ dự án. Tại Điều 12 Nghị định số 108/2015/NĐ-CP ngày 14-2-2015 Quy định về quy hoạch bảo vệ môi trường, đánh giá môi trường chiến lược, đánh giá tác động môi trường và kế hoạch bảo vệ môi trường quy định trình tự thực hiện đánh giá tác động môi trường, theo đó UBND cấp xã sẽ tổ chức họp để lấy ý kiến cộng đồng với sự tham gia của Mặt trận Tổ quốc cấp xã, các tổ chức chính trị-xã hội, tổ dân phố được UBND cấp xã triệu tập. Tuy nhiên, khi xảy ra các sự cố môi trường, rà soát lại ĐTM của các dự án gây ra sự cố môi trường, thấy rằng các ý kiến tham vấn của cộng đồng hầu như chỉ làm cho có hoặc chỉ mang tính đại diện thiểu số.
Theo luật sư Trịnh Xuân Tiến (Đoàn Luật sư TP Hà Nội): “Để nâng cao tính hiệu quả của việc tham vấn cộng đồng vào ĐTM, ngoài các quy định chặt chẽ hơn về các nội dung của ĐTM, nhất là nội dung liên quan đến hoạt động ngăn chặn, phòng ngừa và giảm thiểu tác động tiêu cực của các sự cố môi trường, thì nội dung tham vấn ý kiến của cộng đồng cần thiết thực và gắn với cộng đồng hơn; thời gian tham vấn cần được kéo dài hơn, hiện nay là 15 ngày làm việc kể từ ngày UBND cấp xã nhận được văn bản xin ý kiến của chủ dự án là quá ngắn để có thể nghiên cứu, tìm hiểu, đánh giá các vấn đề có liên quan đến cộng đồng trong ĐTM, nhất là những dự án lớn có sử dụng và có thể tác động đến nhiều thành phần môi trường”.
Dự án đường ống dẫn dầu của Xí nghiệp Kho vận xăng dầu K132 đi qua trang trại của các hộ dân phường Việt Hòa, TP Hải Dương làm ảnh hưởng đến môi trường sống và canh tác của người dân. Ảnh: VĂN THI
Do vậy, ngoài ý kiến tham vấn của cộng đồng dân cư nơi triển khai dự án, pháp luật cần buộc các chủ dự án phải công khai ĐTM của dự án trên các phương tiện thông tin đại chúng nhằm tham vấn ý kiến phản biện của các chuyên gia, các nhà khoa học và phải đưa các ý kiến đó (nếu có) vào nội dung của ĐTM; Quy định khi thẩm định ĐTM, cơ quan có thẩm quyền buộc phải tham vấn ý kiến phản biện kín của tối thiểu từ 5 đến 7 chuyên gia trong lĩnh vực, phạm vi tác động đến môi trường, kinh tế, xã hội của dự án, hiện nay mới chỉ quy định là tham vấn khi Hội đồng thẩm định thấy cần thiết (khoản 3 Điều 24 Luật Bảo vệ môi trường). Quy định chứng chỉ hành nghề đánh giá tác động môi trường đối với cá nhân; công khai các tổ chức, cá nhân có đủ năng lực tư vấn thực hiện đánh giá tác động môi trường, cũng như các tổ chức, cá nhân vi phạm các nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp khi hành nghề.
Tham vấn ý kiến cộng đồng vẫn còn nhiều việc cần làm
Tham vấn ý kiến cộng đồng là một công đoạn quan trọng trong quá trình thực hiện ĐTM. Với tinh thần hạn chế thấp nhất tác động bất lợi của dự án đến môi trường tự nhiên, đa dạng sinh học và sức khỏe cộng đồng, hoạt động tham vấn cộng đồng được quy định cụ thể trong các văn bản pháp luật của Nhà nước hiện hành. Cụ thể, căn cứ theo khoản 4, 5, 6 Điều 12 Nghị định số 18/2015/NĐ-CP ngày 14-2-2015, chủ đầu tư phải xin ý kiến của UBND cấp xã nơi thực hiện dự án; tổ chức cuộc họp cộng đồng dưới sự chủ trì của UBND xã, và có sự tham gia của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc cấp xã, các tổ chức chính trị-xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, tổ dân phố, thôn, bản được Ủy ban nhân dân cấp xã triệu tập.
Tuy nhiên, kết quả của cuộc họp tham vấn cộng đồng (được phản ánh trong biên bản cuộc họp) thường không được chú trọng và không phải là một cơ sở quan trọng trong quá trình ra quyết định của hội đồng thẩm định báo cáo ĐTM. Việc thực hiện thiếu hiệu quả công cụ đánh giá này xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Trong đó nguyên nhân chính cần phải kể đến như sau: Với tính chất là một báo cáo khoa học, báo cáo ĐTM sử dụng những ngôn ngữ khoa học, có tính hàn lâm, với nội dung tương đối đồ sộ (dày hơn 100 trang giấy). Vì vậy, việc truyền tải nội dung báo cáo, với trọng tâm là các tác động môi trường đến những người chịu ảnh hưởng trực tiếp của đơn vị quản lý nhà nước là hơi quá sức, thường không đạt hiệu quả mong muốn (đặc biệt là những dự án thực hiện ở vùng sâu, vùng xa).
Ông Nguyễn Quốc Hưng, Phó chủ tịch HĐND phường Nam Đồng, quận Đống Đa, TP Hà Nội cho rằng: UBND cấp xã là đơn vị triệu tập đại diện của các thành phần dân cư tham dự cuộc họp tham vấn. Do hạn chế về việc hiểu tính chất của báo cáo ĐTM, đơn vị này có thể vô tình hay cố ý triệu tập không đúng thành phần tham dự, từ đó làm giảm chất lượng và hiệu quả của hoạt động tham vấn. Các văn bản pháp luật hiện tại chưa quy định rõ trách nhiệm của Hội đồng thẩm định trong việc xem xét các ý kiến phản hồi của cơ quan, đơn vị được tham vấn. Do vậy, hoạt động tham vấn cộng đồng (bao gồm: Công văn trả lời của cơ quan được tham vấn, biên bản cuộc họp tham vấn) chỉ là những văn bản mang tính chất thủ tục hành chính, với sự xác nhận chóng vánh của các cơ quan quản lý, tổ chức địa phương, mà không còn là một công cụ hữu hiệu của hoạt động ĐTM.
Sẽ còn nhiều việc cần làm để việc tham vấn ý kiến cộng đồng thực sự có chiều sâu, là kênh phản ánh hiệu quả ý kiến của những người chịu ảnh hưởng trực tiếp từ dự án. Nhưng một trong những việc cần làm là thay đổi quy định hiện hành đối với đơn vị tổ chức thực hiện hoạt động tham vấn này. Trong đó, Hội đồng thẩm định ĐTM là cơ quan trung tâm, đứng ra chủ trì và thực hiện hoạt động tham vấn. Bởi đây là nơi có đủ chuyên môn và quyền hạn, cũng như trách nhiệm để việc thực hiện ĐTM đạt được mục tiêu cơ bản là bảo vệ môi trường tự nhiên nói chung, môi trường sống của người dân chịu ảnh hưởng trực tiếp từ dự án nói riêng.
ANH THƯ