Du khách từ Thủ đô Hà Nội, từ các tỉnh phía Bắc và miền Trung đến Cần Thơ rất thích đi chợ nổi ở miền Tây Nam bộ. Đi chợ nổi vừa có cái thú đi xuồng máy trên sông nước mênh mang, ngắm cảnh làng quê trù phú bên sông, lại mua được trái cây, rau quả, cá tôm và nhiều sản vật tươi sống, còn nguyên hương vị đồng quê, miệt vườn. Ở Phong Điền, thành phố Cần Thơ, người ta thuộc những câu ca dao đậm tình sông nước: “Dòng sông khi đục khi trong/ Chỉ riêng chợ nổi người đông bốn mùa”.

Đồng bằng sông Cửu Long chi chít sông ngòi kênh rạch, vùng đất được mệnh danh là vùng đất “Chín Rồng” có con nước lớn tràn bờ, nước ròng phơi bãi; có ghe thuyền sinh hoạt ngày đêm xuôi ngược trên sông... hình ảnh đó tự ngàn xưa, hôm nay vẫn vậy. Sông nước là đặc thù của vùng đất miền Tây, vùng đất của hàng ngàn dòng sông, cửa sông đan xen như mạng nhện. Có sông ngòi, kênh, rạch, có phương tiện vận tải thủy, có người sinh hoạt mua bán trao đổi hàng hóa; tựu trung lại tất cả cảnh mua bán tấp nập trên sông, người ta gọi là chợ nổi.

Chợ nổi Phong Điền (thành phố Cần Thơ).

Chợ nổi nhóm họp cả ngày, nhưng đông nhất là vào buổi sáng, khi trời còn mát, sương giăng bảng lảng mặt sông và nắng hãy còn dìu dịu. Người buôn bán trên chợ nổi nhóm họp bằng xuồng. Ngày xưa là xuồng ba lá, xuồng năm lá, ghe tam bản. Bây giờ có cả tắc ráng, ghe máy. Người đi mua cũng đến chợ bằng xuồng, ghe. Những chiếc xuồng con len lỏi giữa cơ man ghe thuyền mà rất hiếm khi có vụ va quệt nào xảy ra. Người miền Nam chân chất, người dân  thương hồ trên sông nước miền Tây còn chân chất hơn. Họ sống với nhau bằng cái tình sông nước, mênh mông và rộng rãi như mặt nước sông hồ. Nhìn nhau mà đi, nhường nhịn nhau mà sống.

Mặc dù nhóm họp trên sông, nhưng chợ nổi hầu như không thiếu một mặt hàng nào của chợ trên bờ, từ cây kim, sợi chỉ cho đến các loại thực phẩm, đồ gia dụng. Và quán xá cũng theo người xuống nhóm họp trên sông. Có thể tìm tại đây các món ăn dân dã mang đậm chất Nam bộ như bánh tét, bánh nếp lá dừa, bánh cam, đậu hủ, bánh phồng, bánh canh ngọt, bánh bột lọc, hủ tiếu vườn v.v.. với giá bình dân mà lạ miệng.

Nếu như chợ nổi Phong Điền, Cái Răng là nơi tiêu thụ hàng hóa, sản phẩm nông nghiệp cho thành phố Cần Thơ, thì chợ nổi Cà Mau lan tỏa khắp ngõ ngách thôn quê, vào vùng sâu, xuống biển. Mỗi chiếc ghe là một gia đình “lưu động” trên sông, trong đó có cả những gia đình hai thế hệ. Họ coi chiếc ghe là nhà, khách hàng là người thân lối xóm. Những năm trước, chợ nổi Cà Mau họp ngay ngã ba sông Gành Hào, rất thuận tiện cho các thương lái tại Cà Mau, vì vậy mà mỗi lần họp chợ, không khí rất nhộn nhịp. Cũng chính nơi đây, một thời là điểm đến hấp dẫn của du khách trong và ngoài nước. Do tụ họp đông, không bảo đảm an toàn giao thông, nên chợ nổi dời cách thành phố Cà Mau gần 3km, hướng về Gành Hào. Hàng hóa từ trên miệt vườn vận tải về bằng những chiếc ghe bầu, họ không neo đậu lâu như trước mà họ đi nhỏ lẻ xuống tận các huyện vùng sâu, nhất là vùng nước mặn, chuyên canh tác nuôi trồng thủy sản như Đầm Dơi, Sông Đốc, Năm Căn, Ngọc Hiển... có ghe đến tận Đất Mũi - mới chịu dừng. Hết hàng, dân thương hồ “ăn” lại than đước, củi đước, cá, tôm... mang về trao đổi với nhà vườn. Hành trình xuôi ngược như thế đã tạo cho chợ nổi Cà Mau có nét đặc thù riêng biệt mà không dễ nơi nào có được.

Từ Cà Mau, dọc ven biển đi Kiên Giang có nhiều chợ nổi vùng “Miệt Thứ”. Miệt Thứ được tính từ con sông Tắc Cậu, Kiên Giang dọc theo tuyến quốc lộ 63 xuôi về đến huyện Thới Bình, Cà Mau gần 60km. Ở đây có tất cả 11 “thứ”. Mỗi con kênh vùng Miệt Thứ đều có nhóm chợ mọc lên tại các ngã ba hoặc đầu kênh. Chợ nổi Vĩnh Thuận không rao mời, và cũng không treo hàng lủng lẳng trên mũi ghe. Khách chèo xuồng tự tìm đến mua bán, trao đổi, thuận bán, vừa mua và cách ứng xử rất chan hòa, không có cảnh giành giật hàng hóa. Điều đó đã thu hút rất nhiều du khách đến tham quan. Chợ  nổi Miệt Thứ họp đông nhất từ mờ sáng cho đến trưa.

Có thể nói, với đặc thù là vùng sông nước cũng như cuộc “cách mạng đường thủy” với các con kênh đào ngang dọc, nối thông các điểm chiến lược trong vùng, đã tạo ra đột phá mới cho việc hình thành chợ nổi. Vậy lộ trình tạo bước đột phá cho “trung tâm vùng” phải chăng bắt đầu từ một “trung tâm lưu chuyển hàng hóa trên sông nước”? Nếu như thủy lợi đồng bằng sông Cửu Long được phục hồi và phát triển nhanh chóng trong bối cảnh khai thông đường không, đường biển, đường bộ, thì hàng hóa đồng bằng sông Cửu Long sẽ có nhiều cơ hội vươn xa trong và ngoài nước. Bởi lẽ hiện nay, cả một vùng đồng bằng sông Cửu Long vẫn là một vùng nông nghiệp, giá trị sản xuất của kinh tế cá thể, nông hộ vẫn chiếm tỷ trọng lớn, thì tập trung xây dựng trung tâm nông nghiệp công nghệ cao về giống cây trồng, vật nuôi là việc rất cần thiết; trung tâm công nghiệp tinh chế thủy hải sản, hoa quả các chợ đầu mối nông hải sản... sẽ giúp chợ nổi một thế đứng riêng, độc đáo; là động lực hút thêm bạn bè tụ hội về đây.

Hiện nay, các địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long đang tạo ra sức mạnh trong việc khai thác chợ nổi làm điểm tham quan du lịch hấp dẫn, một nét văn hóa đặc trưng của vùng trọng điểm Tây Nam bộ. Từ nhiều năm qua, đi thăm chợ nổi đã trở thành một tua du lịch hấp dẫn du khách gần xa. Chính vì thế, việc giữ gìn, phát triển chức năng văn hóa-du lịch của chợ nổi cần được quan tâm đúng mức. Quản lý, phân luồng, phân lô cũng như xây dựng nếp sống văn hóa mới, hiện đại của chợ nổi đang đặt ra nhiệm vụ trong thời kỳ đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa cho các địa phương miền Tây Nam bộ.

Bài và ảnh: Bùi Văn Bồng