Từ năm 1924 đến 1929, dưới sự áp bức, đàn áp tàn bạo của thực dân Pháp, nhiều cuộc bãi công của công nhân và đấu tranh của nhân dân TP Hà Nội nổ ra liên tiếp. Ở nước ngoài, tháng 6-1925, Nguyễn Ái Quốc tập hợp những thanh niên yêu nước của Việt Nam đang học tập, hoạt động ở Trung Quốc để thành lập tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên-tiền thân của Đảng Cộng sản Việt Nam. Tại Hà Nội, năm 1926, Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên được thành lập tại làng Dịch Vọng (nay là phường Dịch Vọng, quận Cầu Giấy). Cuối năm 1928, hội thuê nhà số 5D Hàm Long và giao vợ chồng ông Trần Văn Cung (tức Nguyễn Quốc Anh) là hội viên của tổ chức đến ở và dùng làm nơi hoạt động bí mật của tổ chức.

leftcenterrightdel
Tranh mô phỏng “một buổi họp chi bộ” được trưng bày tại Di tích nhà lưu niệm 5D Hàm Long, Hà Nội.

Với diện tích 24m2, nhà chỉ có một gian ngăn cách thành hai phòng qua tấm mành tre. Phía sau là sân nhỏ, bếp và nhà vệ sinh. Khi đến đây ở, vợ chồng đồng chí Nguyễn Quốc Anh trong vai những người ở quê lên Hà Nội làm việc. Sự thật khi đó, đồng chí Quốc Anh là công nhân, còn vợ là chị Liên ở nhà nội trợ. Tài sản cá nhân của đôi vợ chồng chẳng có gì đáng kể, hầu hết đồ dùng trong gia đình như: Bộ tràng kỷ, chiếc giường tre, hòm gỗ hai đáy... đều do các đồng chí trong tổ chức mang đến.

Tại ngôi nhà này đã diễn ra nhiều cuộc trao đổi, thảo luận của các đồng chí trong tổ chức xoay quanh vấn đề: Phải tổ chức Đảng Cộng sản ở Việt Nam để lãnh đạo cuộc đấu tranh cách mạng của quần chúng đang ngày càng có chuyển biến về chất.

Đến cuối năm 1928, số hội viên Việt Nam Cách mạng Thanh niên của Tỉnh bộ Hà Nội khi đó phát triển tới 200 người. Phong trào đấu tranh của công nhân ngày càng mạnh, sự giác ngộ giai cấp của hội viên và quần chúng được nâng cao, xu hướng cộng sản chủ nghĩa ngày càng rõ rệt.

Nhận thức được sức mạnh của quần chúng, đặc biệt là sự lớn mạnh của phong trào công nhân Bắc Kỳ, các đồng chí lãnh đạo hội trong Kỳ bộ Bắc Kỳ thấy rằng không thể duy trì mãi hình thức tổ chức hội, sẽ gây khó khăn trong tuyên truyền cách mạng cộng sản mà bản thân hội viên không phải là đảng viên cộng sản. Một điểm nữa là nếu không có một bộ tham mưu, một đội tiền phong của giai cấp công nhân lãnh đạo cách mạng thì cách mạng Việt Nam không thể thành công được.

leftcenterrightdel
Du khách tham quan Di tích nhà lưu niệm 5D Hàm Long, Hà Nội.

Sau nhiều lần họp bàn, cuối tháng 3-1929, tại nhà số 5D Hàm Long, Chi bộ Cộng sản đầu tiên của Đông Dương được thành lập ở Hà Nội gồm các đồng chí: Trần Văn Cung, Nguyễn Phong Sắc, Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh, Trịnh Đình Cửu, Đỗ Ngọc Du, Nguyễn Tuân, Dương Hạc Đính. Đồng chí Trần Văn Cung (tức Nguyễn Quốc Anh) được cử làm Bí thư chi bộ. Chi bộ đã đề ra 4 nhiệm vụ: Chi bộ cộng sản phải giữ bí mật để phát triển thêm các đồng chí cộng sản. Thành lập các tổ chức và các chi bộ khác ở các tỉnh; trong đại hội thanh niên sắp tới sẽ vận động các đại biểu tán thành chủ trương tổ chức Đảng Cộng sản. Vận động các đại biểu địa phương bầu trong số các đồng chí trong chi bộ làm đại biểu dự đại hội toàn quốc; nắm chắc thanh niên Bắc Kỳ hướng họ đi “vô sản hóa” để phát triển tổ chức công hội, nông hội, tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản, lãnh đạo các cuộc đấu tranh cách mạng.

Ngay sau khi ra đời, chi bộ chủ trương đẩy mạnh phong trào đấu tranh cách mạng, một loạt các cuộc đấu tranh do chi bộ lãnh đạo đã nổ ra, tiêu biểu như: Phong trào đấu tranh của chị em ở chợ Đồng Xuân; tổ chức đình công ở nhà máy sơn ở Hải Phòng, Nhà máy Dệt Nam Định, Nhà máy Xe lửa Tràng Thi (Vinh). Các phong trào đấu tranh bùng nổ và lan rộng, tổ chức Công hội Đỏ được thành lập ở nhiều nơi.

Trao đổi với chúng tôi, đồng chí Trần Thị Tình, cán bộ Di tích nhà lưu niệm 5D Hàm Long, cho biết: Hiện tại, di tích có các phòng lưu niệm, phòng trưng bày, phòng khánh tiết, phòng làm việc và khu phụ với diện tích hơn 500m2. Sau khi tiếp quản từ Bảo tàng Hà Nội năm 2012 đến nay, Ban quản lý di tích danh thắng Hà Nội đã thực hiện tu bổ Di tích nhà lưu niệm 5D Hàm Long trên cơ sở giữ nguyên hiện trạng”.

Đến tham quan tại phòng lưu niệm, chúng tôi thấy: Bộ tràng kỷ, rèm tre và chiếc giường cùng một số vật dụng được khôi phục theo nguyên mẫu và giữ gìn cẩn thận. Được biết, cùng với công tác bảo tồn, Ban quản lý di tích danh thắng Hà Nội còn phối hợp với địa phương cũng như các trường học trên địa bàn quận Hoàn Kiếm và phường Phan Chu Trinh tổ chức cho học sinh và nhân dân đến tham quan, tìm hiểu nhằm phát huy giá trị di tích. Nhân dịp kỷ niệm 90 năm Ngày thành lập Đảng (3-2-1930 / 3-2-2020), Ban quản lý di tích và danh thắng Hà Nội tổ chức trưng bày, triển lãm các hình ảnh, hiện vật liên quan đến hoạt động của Đảng Cộng sản Việt Nam.

Ngôi nhà số 5D Hàm Long cùng với các di tích 48 Hàng Ngang, 90 Thợ Nhuộm, nhà 15 Hàng Nón, số 8 Lê Thái Tổ... đã góp phần tạo dựng lịch sử cách mạng Việt Nam-những “địa chỉ đỏ” để lại niềm tự hào cho thế hệ trẻ học tập và noi theo.

Bài và ảnh: TRỊNH DŨNG - DUY THÀNH