Xử lý tình trạng nợ đọng bảo hiểm xã hội: Cần những giải pháp mạnh, đồng bộ

QĐND - Bảo hiểm xã hội (BHXH) và Bảo hiểm y tế (BHYT) là hai chính sách xã hội đặc biệt quan trọng, là trụ cột chính của hệ thống an sinh xã hội, góp phần thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm ổn định chính trị và phát triển kinh tế-xã hội bền vững. Tuy nhiên, thời gian qua, tình trạng doanh nghiệp (DN) nợ và trốn đóng BHXH, BHYT cho người lao động diễn ra phổ biến, dẫn đến nhiều hệ lụy trong đời sống xã hội.

Quyền lợi người lao động bị xâm phạm

Mới đây, tại Hội thảo “Vấn đề thu, nợ BHXH, BHYT-thực tiễn Việt Nam và kinh nghiệm quốc tế” do Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) Việt Nam phối hợp với Chính phủ tổ chức, con số gần 12.000 tỷ đồng nợ đọng BHXH, BHYT của các DN trong cả nước được BHXH Việt Nam công bố khiến nhiều người không khỏi giật mình. Theo đánh giá của BHXH Việt Nam, tình trạng nợ, trốn đóng BHXH, BHYT xảy ra ở hầu hết các địa phương, DN với mức độ ngày càng gia tăng. Hiện nay trong cả nước, số đối tượng có quan hệ lao động thuộc diện tham gia BHXH bắt buộc là 16 triệu người, nhưng mới chỉ có gần 11 triệu lao động tham gia BHXH bắt buộc. Điều này đồng nghĩa với việc có hơn 5 triệu người lao động chưa được bảo đảm quyền an sinh xã hội cơ bản. Đại diện Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam cho biết, hiện có hơn 300.000 đơn vị đang hoạt động, cơ quan BHXH chỉ quản lý được gần 150.000 đơn vị đăng ký tham gia BHXH, như vậy, có đến 50% số DN trốn đóng BHXH. Tại tỉnh Nghệ An, tính đến hết tháng 8-2014, toàn tỉnh có 551 đơn vị nợ BHXH, BHYT từ ba tháng trở lên với số tiền 107 tỷ đồng. Tỉnh Điện Biên là địa phương có tỷ lệ nợ thấp trong cả nước, nhưng 9 tháng năm 2014, số nợ cũng đã lên tới gần 11 tỷ đồng, chiếm 1,45% so với số phải thu BHXH, BHYT. Theo ông Đỗ Văn Sinh, Phó tổng giám đốc BHXH Việt Nam, điều đáng lo ngại là trong số các đơn vị nợ BHXH, BHYT, đã có hơn 8000 đơn vị ngừng hoạt động, với gần 7000 đơn vị không còn giao dịch với cơ quan BHXH; có hơn 30.000 số lao động tại các đơn vị này có nguy cơ mất quyền lợi cơ bản về BHXH, BHYT.

Công ty Đóng tàu Hồng Hà, Tổng cục Công nghiệp Quốc phòng, luôn bảo đảm tốt đời sống, việc làm và chăm lo các chế độ chính sách cho người lao động. Ảnh: Vũ Quang Thái

Với số tiền nợ BHXH, các chủ sử dụng lao động gần như bỏ rơi người lao động, không thực hiện nghĩa vụ, trách nhiệm đối với người lao động, không hợp tác với cơ quan BHXH để giải quyết chế độ cho người lao động theo đúng quy định của pháp luật. Các hành vi đó gây ảnh hưởng lớn đến trật tự, an toàn xã hội, trực tiếp vi phạm lợi ích cơ bản về an sinh xã hội của người lao động.

Căn nguyên “nhờn luật” 

Mặc dù Luật BHXH đã được Quốc hội thông qua và có hiệu lực từ nhiều năm nay, nhưng thực trạng nêu trên đã phần nào phản ánh tình trạng “nhờn luật” trong lĩnh vực này ở nước ta. Nhiều ý kiến cho rằng, để xảy ra tình trạng "nhờn luật" như trên, nguyên nhân sâu xa, căn bản là do cơ chế, chính sách còn nhiều bất cập, thiếu đồng bộ. Bởi thực tế hiện nay, quy định mức lãi suất chậm đóng BHXH thấp hơn mức lãi suất vay ngân hàng, vô tình đã khuyến khích DN cố tình nợ BHXH để chiếm dụng quỹ BHXH. Mặt khác theo quy định, cơ quan BHXH lại không được quyền xử phạt, nên hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát, xử lý không cao.

Ông Mai Đức Chính, Phó chủ tịch Tổng liên đoàn Lao động Việt Nam cho rằng, nguyên nhân của tình trạng nợ, chậm đóng BHXH, BHYT có nhiều, nhưng mấu chốt là do chế tài xử phạt chưa đủ mạnh, lãi suất chậm đóng thấp, mức xử phạt hành chính thiếu tính răn đe; công tác thanh tra, xử lý vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT chưa thường xuyên, kiên quyết. Bên cạnh đó, người lao động do chưa hiểu đúng, nhận thức chưa rõ quyền lợi khi tham gia BHXH, BHYT, hoặc biết nhưng vì mưu cầu việc làm, nên đã vô tình "tiếp tay" cho người sử dụng lao động vi phạm pháp luật về BHXH, BHYT. Mặt khác, hoạt động của các tổ chức công đoàn cơ sở chưa thật sự hiệu quả; chưa làm tốt công tác tuyên truyền và thực hiện tốt chức năng đại diện, bảo vệ người lao động.

 Đại diện lãnh đạo Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam cho rằng, nhận thức về trách nhiệm và quyền lợi tham gia BHXH, BHYT bắt buộc của người sử dụng lao động còn hạn chế, nhất là khu vực ngoài Nhà nước, do vậy, việc đóng chậm, đóng thiếu hoặc trốn đóng thường xuyên xảy ra. Thực tế cho thấy, có những trường hợp người sử dụng lao động hiểu rất rõ trách nhiệm và quyền lợi tham gia BHXH, BHYT cho người lao động, nhưng lại cố tình không đóng BHXH, BHYT, hoặc chỉ đóng BHXH, BHYT cho một số người trong bộ khung quản lý của đơn vị để giảm chi phí, thu lợi nhuận nhiều hơn, hoặc lạm dụng tỷ lệ lãi suất phạt chậm nộp thấp hơn lãi suất ngân hàng, thủ tục vay ngân hàng phức tạp, nên cố tình nợ BHXH, BHYT. Nếu không có biện pháp buộc chủ sử dụng lao động tuân thủ pháp luật về BHXH, thì mục tiêu đến năm 2020 sẽ khó đạt được hơn 50% lực lượng lao động tham gia BHXH.

Cần có chế tài xử phạt mạnh hơn 

Giải quyết nợ đọng BHXH là “bài toán” nan giải đặt ra từ nhiều năm qua. TS Bùi Sĩ Lợi, Phó chủ nhiệm Ủy ban Về các vấn đề xã hội của Quốc hội, cho biết: Nhiều đại biểu Quốc hội tán thành việc giao chức năng thanh tra cho tổ chức BHXH, vì cho rằng BHXH Việt Nam là cơ quan Nhà nước, chịu trách nhiệm quản lý quỹ tài chính liên quan đến an sinh xã hội cùng hàng chục triệu người lao động, nên việc bổ sung chức năng thanh tra việc đóng BHXH sẽ tạo thuận lợi để khắc phục triệt để hơn những tồn tại hiện nay đối với việc chấp hành pháp luật BHXH. Ông Đỗ Văn Sinh đề nghị bổ sung vào Bộ luật Hình sự tội trốn đóng BHXH, tội chiếm dụng tiền BHXH của người lao động đối với trường hợp trích tiền đóng BHXH của người lao động, nhưng không nộp cho cơ quan BHXH trong thời gian dài, đã bị xử phạt hành chính, nhưng tiếp tục vi phạm.

Cơ quan BHXH cũng kiến nghị Chính phủ giao các bộ, ngành xây dựng trình Chính phủ văn bản quy định về quản lý và xử lý nợ BHXH, BHYT đối với các đơn vị nợ BHXH, BHYT, nhằm giải quyết quyền lợi cho người lao động, giải quyết các khoản nợ của các đơn vị thuộc diện mất tích, giải thể, hoặc DN không còn tài sản để thu hồi…

Từ thực tế tình hình khó khăn chung của nền kinh tế-xã hội, đại diện một số DN đề xuất Chính phủ, các nhà hoạch định chính sách cần nghiên cứu điều chỉnh các chính sách của Nhà nước có liên quan đến BHXH, BHYT và các hình thức bảo hiểm bắt buộc khác mà DN phải thực hiện để bảo đảm quyền lợi cho người lao động. Các cơ chế, chính sách này cần phải được tính toán hợp lý, trên cơ sở nghiên cứu khoa học, đồng thời phải căn cứ vào tình hình kinh tế và sức khỏe của DN để đưa ra chính sách hợp lý, tạo điều kiện cho DN vừa trả được nợ BHXH, BHYT, vừa tiếp tục sản xuất, kinh doanh, tránh việc đưa ra các quyết định không phù hợp, thiếu cơ sở và tạo thêm sức ép cho DN.

Đại diện một số cơ quan quản lý, lãnh đạo chính quyền địa phương, MTTQ, các đoàn thể chính trị-xã hội đề nghị: Cần sớm hoàn thiện cơ chế chính sách, tạo điều kiện cho các DN phát triển và phát huy đầy đủ quyền lợi, nghĩa vụ của mình trong việc bảo đảm quyền lợi cho người lao động, đồng thời bảo đảm tính bình đẳng về chính sách BHXH, BHYT trong cơ chế thị trường; quy định chế tài xử lý vi phạm BHXH mạnh, có tính răn đe, để DN chủ động thực hiện tốt chính sách BHXH, BHYT... Cùng với nỗ lực của các cơ quan Nhà nước, cần có sự vào cuộc của các tổ chức chính trị-xã hội, tổ chức xã hội và đông đảo nhân dân; phát huy vai trò của chính quyền nhân dân; vai trò, chức năng giám sát, phản biện xã hội của MTTQ Việt Nam, vai trò bảo vệ quyền và lợi ích người lao động của các tổ chức công đoàn, đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức về quyền lợi và nghĩa vụ tham gia BHXH, BHYT cho người lao động...

NGUYÊN THẮNG