Tuy nhiên, tình hình sản xuất và tiêu thụ lúa gạo trong vùng vẫn còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là khoảng cuối năm 2018 và những tháng đầu năm 2019. Chính sách thu mua tạm trữ một lần nữa được đưa ra nhằm giúp tiêu thụ lúa gạo cho nông dân. Tuy nhiên, vấn đề quan trọng đặt ra là làm sao để ngành lúa gạo thoát cảnh “giải cứu” và người nông dân trực tiếp làm ra sản phẩm được hưởng lợi vẫn chưa được giải quyết căn cơ.

Tạm trữ lúa gạo: Ai là người hưởng lợi?

Những ngày qua, lúa đông xuân ở ĐBSCL đã vào giai đoạn thu hoạch rộ. Tuy nhiên, doanh nghiệp lại không tiến hành thu mua, dẫn đến thất thoát sau thu hoạch rất cao và giá lúa đang không ổn định khiến nông dân lâm vào cảnh khó khăn. Theo Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) tỉnh Đồng Tháp, giá lúa tươi tại ruộng đối với giống IR50404 dao động 4.100-4.150 đồng/kg, lúa chất lượng cao dao động 4.450-4.500 đồng/kg. Nếu so với cùng kỳ năm 2018, giá lúa trên giảm bình quân 20% (tương đương giảm 1.000 đồng/kg) và so với giá thành sản xuất thì nông dân từ hòa vốn đến lỗ. Sở NN&PTNT tỉnh Đồng Tháp nhận định, tình trạng trên gây ảnh hưởng đến đời sống hơn 150.000 hộ nông dân trồng lúa trong tỉnh. Trong những ngày tiếp theo, nếu tình hình thị trường xuất khẩu như hiện nay, giá lúa tiếp tục giảm thêm sẽ gây ra nhiều khó khăn hơn.

Người dân Hậu Giang thu hoạch lúa.

Để giúp nông dân tiêu thụ lúa gạo, Thủ tướng Chính phủ đã yêu cầu các bộ, ngành, địa phương và doanh nghiệp chung tay hỗ trợ. Theo Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), thực hiện chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ về mua dự trữ 200.000 tấn gạo và 80.000 tấn lúa, Bộ Tài chính đã chỉ đạo Tổng cục Dự trữ khẩn trương triển khai thực hiện. Sau khi có sự chỉ đạo của Thủ tướng, giá lúa đã nhích lên so với trước.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng, chính sách thu mua tạm trữ lúa gạo không tác động nhiều đến giá cả thị trường. Thực chất, nó là hoạt động mua bán thông thường, không mang lại nhiều lợi ích cho nông dân, nhưng doanh nghiệp lại có được nguồn vốn ưu đãi không lãi suất. Nhận định về vấn đề này, GS, TS Võ Tòng Xuân, chuyên gia nghiên cứu về nông nghiệp, Hiệu trưởng Trường Đại học Nam Cần Thơ, cho biết: “Mỗi doanh nghiệp đều có chiêu bài riêng của mình, thu mua tạm trữ là một trong những chiêu bài để được hưởng lợi từ chính sách vay ưu đãi. Khi được Chính phủ chấp thuận hỗ trợ cho mua tạm trữ, các doanh nghiệp thường không mua ào ạt mà mua cầm chừng. Cho đến khi dân bán hết lúa với giá thấp, tiền hỗ trợ của Nhà nước mới đưa xuống thì chỉ có doanh nghiệp và thương lái được hưởng, cuối cùng thực chất nông dân chẳng được hưởng lợi gì”.

Cũng liên quan đến vấn đề này, theo TS Trần Hữu Hiệp, chuyên gia kinh tế: Dù Chính phủ kêu gọi doanh nghiệp tiêu thụ lúa cho nông dân nhưng không có doanh nghiệp xuất khẩu gạo nào trực tiếp đi thu mua lúa mà tất cả đều thông qua thương lái. Khi thương lái đến với nông dân thì có rất nhiều lý do để ép giá, như: Lúa thu hoạch muộn, chất lượng kém; vận chuyển khó khăn… Cuối cùng người trực tiếp làm ra hạt lúa lại không được hưởng lợi nhiều; không thể trông chờ vào chính sách tạm trữ lúa gạo bị động theo kiểu “ăn đong” như đã làm. Thực tế cho thấy, việc cấp bù lãi suất hằng trăm, hàng nghìn tỷ đồng/năm cho doanh nghiệp mua lúa tạm trữ thời gian qua chưa đạt mục đích hỗ trợ nông dân như mong muốn. Do độ trễ của chính sách từ chỉ đạo đến thực thi, do chuỗi lúa gạo qua nhiều tầng nấc trung gian từ bộ máy của các cơ quan bộ, ngành Trung ương (hoạch định, ban hành chính sách, thông nguồn vốn), tới địa phương, các tổng công ty, doanh nghiệp, đội ngũ thương lái mới đến được ruộng lúa của nông dân. Ngay cả trong năm giá lúa gạo ở mức cao nhất thì nông dân vẫn hưởng thực lợi ít nhất so với các tác nhân trung gian khác.

Tăng cường liên kết - Không ngừng tìm ra thị trường mới

Để thúc đẩy tiêu thụ lúa gạo, nhiều chuyên gia cho rằng cần kiến tạo một chiến lược dài hạn hơn. Theo ông Lê Minh Hoan, Bí thư Tỉnh ủy Đồng Tháp: Mô hình hợp tác xã kiểu mới là “cứu cánh” duy nhất để thực hiện tái cơ cấu nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới, làm chuyển đổi mô hình tăng trưởng trong nông nghiệp. Nhìn với góc độ khác, hợp tác xã có vai trò quan trọng trong hình thành chuỗi giá trị như định hướng của nhiều doanh nghiệp và đề xuất của nhiều chuyên gia tâm huyết với ngành hàng lúa gạo.

Đề xuất giải pháp tiêu thụ và xuất khẩu lúa gạo, ông Đỗ Hà Nam, Tổng giám đốc Công ty Cổ phần Tập đoàn Intimex, cho rằng: “Chúng ta không thể cứ dựa vào các thị trường truyền thống mà cần phải đa dạng hóa các thị trường xuất khẩu gạo. Thị trường thế giới hiện nay đang có một số nước mở cửa nhập khẩu gạo, như: Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập, Australia, Mexico... rất thuận lợi cho các doanh nghiệp xuất khẩu gạo của Việt Nam. Vì thế cần đẩy mạnh xúc tiến thương mại vào các thị trường này”.

Thực tế cây lúa và người trồng lúa đang và cần được tiếp sức trong cuộc chuyển đổi từ tư duy “sản xuất nông nghiệp” sang “kinh doanh nông nghiệp” bằng các bài toán kinh tế. Sự tiếp cận đa ngành, với định hướng phát triển nền nông nghiệp công nghệ cao, gắn với chuỗi giá trị và thương hiệu lúa gạo, phát triển công nghiệp chế biến và công nghiệp hỗ trợ gắn với phát triển ngành hàng lúa gạo. Về lâu dài cần tính toán để phát triển các ngành công nghiệp mới sau gạo có giá trị gia tăng cao, như: Thực phẩm tiêu dùng (dầu ăn, sữa gạo, thức uống dinh dưỡng...), vật liệu (đánh bóng kim loại), sơn (nano chống cháy), ngành dược, mỹ phẩm, ngành công nghiệp sản xuất thức ăn chăn nuôi, thủy sản... Đã đến lúc ngành lúa gạo cần vượt qua "dấu chân lấm bùn" của kinh tế tự nhiên, kinh nghiệm nông nghiệp truyền thống để bước sang kinh tế tri thức, tham gia vào chuỗi giá trị công nghiệp sáng tạo toàn cầu nên rất cần hệ điều hành mới và cơ chế vận hành hiệu quả.

 

THÚY AN