Cách đây tròn 60 năm, ngày 27-2-1947 cũng vào mùa Xuân Đinh Hợi, tại vùng Tây Bắc xa xôi, hiểm trở và khắc nghiệt, được gọi là “miền Việt Tây” đã diễn ra một sự kiện đặc biệt, có ý nghĩa lịch sử của quân đội, đó là ra đời Trung đoàn Tây Tiến (sau đổi tên Trung đoàn 52), đơn vị Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.

Trải qua 60 mùa xuân, Trung đoàn Tây Tiến còn vang mãi những chiến công oanh liệt của “đoàn binh không mọc tóc” gắn liền với lịch sử hào hùng của mặt trận Tây Bắc và liên minh chiến đấu Việt-Lào trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, góp phần tô thắm truyền thống anh hùng, quyết chiến quyết thắng của Quân đội nhân dân Việt Nam.

Sau Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa ra đời, nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam châu Á. Song, vận mệnh của dân tộc đứng trước nguy cơ ngàn cân treo sợi tóc, đó là thù trong giặc ngoài cấu kết đe dọa nghiêm trọng, hòng phá hoại thành quả cách mạng của nhân dân ta. Tại miền Bắc, 18 vạn quân Tưởng Giới Thạch kéo vào cùng bọn phản động Việt quốc, Việt cách, Đại Việt, Phục quốc mưu mô lập ra một chính phủ tay sai phản cách mạng. Ở Nam Bộ, giặc Pháp núp bóng lực lượng đồng minh quân Anh và quân Ấn, nổ súng xâm lược. Phía biên giới Việt-Trung, hai tiểu đoàn lính Pháp do tên tướng A-léc-xăng-đrơ chỉ huy kéo từ Vân Nam (Trung Quốc) tiến vào Bắc Lào, tràn sang đánh chiếm tỉnh Lai Châu, đóng giữ Điện Biên Phủ. Chúng cấu kết với bọn thổ ti lang đạo phản động trong các dân tộc thiểu số, bắt tay với quân Tàu Tưởng, ra sức chống phá cách mạng, đàn áp, bóc lột thậm tệ dân nghèo. Sau Hiệp định sơ bộ ngày 6-3-1946, giặc Pháp đánh xuống Sơn La. Ở Bắc Lào, chúng đánh chiếm vùng Xiêng Khoảng, kiểm soát dọc sông Mã. Tại Lai Châu, chúng đưa tên tay sai phản động Đèo Văn Long lên cầm đầu bộ máy ngụy quyền, trực tiếp chỉ huy quân ngụy địa phương. Đầu năm 1946, giặc Pháp và quân ngụy chiếm giữ Hát Lót, Mai Sơn, cho lính dù nhảy xuống Mộc Châu; lính bộ binh đánh gọng kìm từ Sơn La, Pa Háng xuống. Lực lượng khác của chúng đánh lên từ Xuân Mai, Hòa Bình, Chợ Bờ, Suốt Rút, kiểm soát gắt gao đường số 6. Âm mưu thâm độc của thực dân Pháp là lập các xứ Thái, xứ Mường, xứ Mèo tự trị.

Xác định tầm quan trọng đặc biệt của địa bàn chiến lược miền Tây Bắc, nhận rõ âm mưu, thủ đoạn nham hiểm của địch muốn chiếm giữ vùng cao để khống chế, làm bàn đạp tấn công miền xuôi, chia rẽ dân tộc nhằm dễ bề cai trị nên ngay sau Cách mạng Tháng Tám, Trung ương Đảng và Bác Hồ đã quyết định hình thành tổ chức, đơn vị vũ trang và đưa nhiều cán bộ tiến lên Tây Bắc, phối hợp với lực lượng tại chỗ để giành và giữ chính quyền, ngăn chặn địch từ Trung Quốc tràn xuống, bên Lào tiến sang. Cùng thời điểm với các đơn vị, cán bộ, chiến sĩ đi Nam Tiến, từ Thủ đô Hà Nội và nhiều tỉnh miền Bắc cũng có một lực lượng đông đảo lên miền Tây. Đó là đội quân Tây Tiến hùng dũng, trẻ trung, hăm hở tràn đầy nhiệt huyết “Vì nhân dân quên mình, vì nhân dân hy sinh”. Nhiều chiến sĩ tình nguyện ở tuổi 15-17 phơi phới sức xuân, vô tư và giản dị.

Trước khi hình thành đơn vị chủ lực cấp trung đoàn, từ cuối năm 1945 và trong năm 1946 đã có những phân đội Tây Tiến, đầu tiên là “đại đội Anh Đệ-Tuấn Sơn” từ Hà Nội lên Mộc Châu (Sơn La), sang Sầm Nưa (Lào); rồi các “đại đội Ngô Duy Phiên” (Phú Thọ); “đại đội Đỗ Du” (Hà Nam); “đại đội Hoàng Khải Tiến” (Nam Định); “đội vũ trang tuyên truyền chiến khu 2” do Đông Tùng phụ trách. Tiếp theo là hai đại đội quân giải phóng từ Vĩnh Yên do Kim Anh, Bế Văn Sắt chỉ huy. “Đại đội Trần Độ-Xích Vân” (Ninh Bình) và tiểu đoàn Kim Thành-Lê Linh, tiểu đoàn Vũ Yến từ Sơn Tây lên. Các đơn vị này thực hiện nhiệm vụ do xứ ủy Bắc Kỳ và Bộ chỉ huy chiến khu 2 được đồng chí Lê Hiến Mai, đặc phái viên Chính phủ và đồng chí Hoàng Sâm, Tư lệnh chiến khu trực tiếp lãnh đạo đã cùng với quân-dân ở địa phương vừa củng cố chính quyền cách mạng vừa liên tục chặn đánh địch ở Điện Biên Phủ, Tuần Giáo, Quỳnh Nhai, Chiềng Pắc, Mường Sài, Chiềng Khương, dọc tuyến sông Mã, sông Đà… Nổi bật như đại đội Anh Đệ-Tuấn Sơn giành thắng lợi vang dội trong trận tiến công diệt quân Pháp ở Mường Láp (cách Sầm Nưa 60km) trên đường về Xiêng Khoảng, thu nhiều vũ khí, chiến lợi phẩm. Chiến công đó đã mở rộng vùng giải phóng trên đất bạn, chặn bước tiến của giặc từ phía Tây. Cho tới ngày toàn quốc kháng chiến (19-12-1946) hình thái ở mặt trận miền Tây là quân Pháp đã chiếm được nhiều vị trí, chúng củng cố bàn đạp ở Lai Châu, Thượng Lào, tập trung binh hỏa lực chiếm toàn bộ vùng Tây Bắc, khép chặt biên giới Việt-Trung, bao vây cô lập lực lượng cách mạng và quân đội ta, âm mưu đè bẹp cuộc kháng chiến của nhân dân vùng tây Tổ quốc. Về phía ta, tuy thế và lực còn non yếu, các đơn vị vẫn ngoan cường chiến đấu ngăn chặn địch, vừa chiến đấu vừa củng cố, phát triển lực lượng, vừa vận động tốt đồng bào, xây dựng thế trận chiến tranh nhân dân, kiên quyết phá vỡ âm mưu của giặc Pháp, chiếm giữ địa bàn chiến lược miền Tây của ta.

Sau Tết Đinh Hợi (1947), Bộ Tổng tham mưu điều một số đơn vị Vệ quốc đoàn ở các tỉnh Hà Đông, Sơn Tây, Nam Định, Hải Phòng… cùng một lực lượng khác thuộc chiến khu 2 gấp rút lên miền Tây, tăng cường cho khu vực biên giới Việt-Lào để giữ vững hướng chiến lược này. Ngày 27-2-1947, tại Mai Châu (Hòa Bình) đã thành lập Trung đoàn Tây Tiến bao gồm các tiểu đoàn 212 Liên khu 3 (đổi thành Tiểu đoàn 150); Tiểu đoàn 90 thuộc Trung đoàn 41 chiến khu 3 Hải Phòng (đổi thành Tiểu đoàn 57); Tiểu đoàn 60 thuộc Trung đoàn 37 chiến khu 2 Hòa Bình và Tiểu đoàn 145 Liên khu 3 Hà Nội (đổi thành Tiểu đoàn 164). Cả hai tiểu đoàn 150 và 164 đều đã chiến đấu 60 ngày đêm ở Thủ đô những ngày đầu toàn quốc kháng chiến. Các đơn vị này vừa hành quân vừa chiến đấu, tiến công địch vừa phát triển lực lượng. Đến đây, mặt trận Tây Bắc có một trung đoàn chủ lực hoàn chỉnh gồm 4 tiểu đoàn do các anh Lê Trọng Tấn, Phùng Thế Tài, Nam Hải, Hoàng Mười… từng chỉ huy các đơn vị trên trong những ngày đầu gian khổ, khó khăn lại tiếp tục chỉ huy tại mặt trận mới.

Vừa đặt chân lên miền Tây Bắc, đoàn quân Tây Tiến đã trực tiếp chiến đấu ngay, một mất một còn lập công xuất sắc. Tiểu đoàn 150 do đồng chí Tuấn Sơn chỉ huy, tiêu diệt địch ở Chiềng Cồng, rồi vượt qua Mường Lát đánh tan đồn Sốp Hào tiến sang Sầm Nưa. Tiểu đoàn 157 do đồng chí Chu Văn Yêm chỉ huy tiến ngược ven sông Mã, một bộ phận vào Sầm Nưa, lực lượng còn lại đánh địch ở Mai Châu, Đà Bắc (Hòa Bình). Khi địch kiểm soát đường số 6 chuẩn bị lập “xứ Mường tự trị”, bộ đội Tây Tiến quần nhau với địch suốt mấy ngày ở Phương Lâm, Kỳ Sơn, Cao Phong, Vạn Mai, Bãi Sang, Chiềng Sại, Mường Bi… phá tan bước đầu âm mưu thâm độc của địch.

Khi cục diện chiến trường thay đổi, thực hiện chủ trương của Bộ chỉ huy mặt trận do các anh Lê Hiến Mai, Hoàng Sâm chỉ huy, trung đoàn Tây Tiến mang số hiệu 52 chuyển hoạt động sang phương thức tác chiến “đại đội độc lập, tiểu đoàn tập trung”, liên tục đánh địch ở Hòa Bình, Ninh Bình, Sơn La, vùng biên giới... Các đại đội độc lập, các đơn vị vũ trang tuyên truyền phối hợp với dân quân du kích bám địa bàn, bám dân, bẫy chông, gài mìn, đầu độc giặc Pháp bằng rượu cần, lá ngón, kết hợp chủ lực với quân địa phương, tạo thế trận vững chắc, làm chủ chiến trường. Sau đó, trung đoàn 52 sáp nhập vào Đại đoàn Đồng Bằng (tức Sư đoàn 320), được mang tên Đoàn Đông Biên chiến đấu oanh liệt trong đội hình quân chủ lực cơ động, góp phần giành chiến thắng vang dội trong chiến dịch Điện Biên Phủ “chấn động địa cầu”, được Chủ tịch Hồ Chí Minh tặng cờ “Quyết chiến quyết thắng”...

Trong suốt cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, giữ vững thành quả cách mạng ở vùng Tây Bắc, trung đoàn 52 Tây Tiến thể hiện rõ rệt nhất bản chất cách mạng của Anh bộ đội Cụ Hồ, tận lòng trung thành với Tổ quốc, một mực vì dân, dũng cảm chiến đấu hy sinh quên mình. Cán bộ, chiến sĩ đoàn kết gắn bó, yêu thương lẫn nhau, vượt qua muôn vàn khó khăn, thử thách ở chiến trường khắc nghiệt. Cuộc sống người chiến sĩ những năm tháng cơ cực ấy, biết bao gian nan, vất vả. Thiếu ăn, thiếu mặc, thiếu thuốc là chuyện hằng ngày. Khổ sở đến mức cả đơn vị phải cạo trọc đầu để khỏi chấy, như một đoàn quân không mọc tóc. Cuộc sống, chiến đấu chủ yếu ở trong rừng, ăn sắn, măng tươi, rau rừng và thịt thú rừng săn bắn được. Một viên thuốc kí ninh phải hòa vào nước chia cho mấy người sốt rét. Lường trước những khó khăn, gian khổ ấy, ngày 1-2-1947 Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã viết thư gửi “Các chiến sĩ trong bộ đội Tây Tiến, căn dặn: “Trên con đường về miền Tây, các đồng chí sẽ phải lặn lội nơi rừng xanh suối bạc; ở những địa phương hàng nửa ngày đường không thấy một bóng người, thủy thổ không quen thuộc, vật chất thiếu thốn, ngôn ngữ bất đồng, nước độc ma thiêng. Chỉ một việc cất chân lên đường tiến về hướng Tây là đủ tỏ cái chí hy sinh, cái lòng kiên nghị của các đồng chí. Các đồng chí biết rằng trên mặt trận này bộ đội ta sẽ phải đương đầu với nhiều hiểm nghèo, khổ sở. Nhưng sự hiểm nghèo, khổ sở có bao giờ chinh phục được lòng anh dũng của những thanh niên hăng hái, có bao giờ chinh phục được chí hướng của một dân tộc”.

Quả vậy, cuộc sống gian khổ của bộ đội Tây Tiến những năm đầu chống Pháp thật nghiệt ngã. Chỉ riêng trạm quân y ở xã Châu Trang, huyện Lạc Sơn (Hòa Bình) trong những năm 1947-1949 đã lần lượt ra đi hơn 200 cán bộ, chiến sĩ mà chủ yếu hy sinh vì bệnh sốt rét, vì thiếu ăn, thiếu thuốc đặc trị. Nơi đó, có một nghĩa trang liệt sĩ dành riêng các chiến sĩ Tây Tiến yên nghỉ đã nói lên sự hy sinh thầm lặng của những người con anh hùng của dân tộc anh hùng. Cũng chính trong cuộc sống gian khổ, ác liệt ấy, những cán bộ, chiến sĩ Tây Tiến đã để lại cho đồng bào Tây Bắc, các dân tộc Lào anh em muôn vàn kỷ niệm khó quên, những mối tình sâu nặng quân-dân cá nước tình đồng chí, đồng đội sẽ còn mãi mãi vang vọng lời thơ: Tây Tiến người đi không hẹn ước/ Đường lên thăm thẳm một chia phôi/ Ai lên Tây Tiến mùa xuân ấy/ Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi (Quang Dũng) và những bài ca Vì nhân dân quên mình, Tiếng cồng quân y, Nụ cười Tây Tiến... nổi tiếng do chính cán bộ, chiến sĩ Tây Tiến sáng tạo nên. Trải qua những năm tháng chiến đấu oanh liệt, Trung đoàn Tây Tiến đã rèn luyện, đào tạo được một đội ngũ sĩ quan, nhiều cán bộ cao cấp, trung cấp, một số trở thành tướng lĩnh giỏi như các đồng chí Lê Trọng Tấn, Lê Hiến Mai, Hoàng Sâm... Đơn vị còn là cái nôi trưởng thành của nhiều văn nghệ sĩ tài hoa như nhà thơ Quang Dũng, họa sĩ Văn Đa, họa sĩ Quang Thọ, nhạc sĩ Doãn Quang Khải v.v..

Cách đây 20 năm, vào mùa xuân Đinh Mão (1987) lần đầu tiên Ban liên lạc Cựu chiến binh Tây Tiến được thành lập do Chính ủy đầu tiên Hùng Thanh chủ trì, đã tập hợp các bạn chiến đấu cũ quê Hà Nội, Hải Phòng, Hà Tây, Nam Định, Hòa Bình, Sơn La... về họp mặt, gặp gỡ, mừng thọ nhau trong tình nghĩa mặn nồng tại Hà Nội. Từ đó, Hội Cựu chiến binh Tây Tiến và Ban Liên lạc tâm huyết, có nhiều hình thức hoạt động rất thiết thực làm sống dậy không khí hào hùng đoàn quân Tây Tiến năm xưa. Gặp nhau trong tình đồng đội, được sẻ chia niềm vui, nỗi buồn, hiểu hoàn cảnh đời sống, tuổi tác của nhau, quan tâm nhau cả đời sống vật chất, sức khỏe lúc tuổi già. Các đồng chí cũng biết dựa vào nhân dân, chính quyền các địa phương ở Sơn La, Hòa Bình, Hà Nội, trung đoàn 52, Sư đoàn 320 (Binh đoàn Tây Nguyên) để tổng kết lịch sử, xây dựng nhà bia tưởng niệm, xuất bản nhiều tập sách giới thiệu những kỷ niệm sâu sắc về Tây Tiến. Hằng năm vẫn tổ chức họp mặt truyền thống rất vui, ấn tượng và cảm động.

Ngày nay, miền Tây Bắc không còn xa xôi và khắc nghiệt nữa. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, đồng bào các dân tộc được giải phóng, tự do, đoàn kết, đẩy mạnh sản xuất, phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo và xây dựng đời sống văn hóa, xây dựng chính quyền nhân dân vững mạnh, nỗ lực trên con đường công nghiệp hóa, điện khí hóa góp phần làm thay đổi diện mạo vùng núi miền Tây. Nhà máy thủy điện Sơn La-công trình thế kỷ có công suất lớn nhất Đông Nam Á đang được đầu tư xây dựng sẽ tạo bước ngoặt mới cho Tây Bắc phát triển kinh tế-xã hội nâng cao đời sống nhân dân các dân tộc và hội nhập kinh tế thế giới. Nơi đây, thế hệ con cháu các anh hùng Tây Tiến được thừa hưởng di sản tinh thần, văn hóa, truyền thống của thế hệ đi trước, vượt lên trong thử thách, trở thành cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước như các đồng chí Tòng Thị Phóng, Thào Xuân Sùng, Trịnh Long Biên... Cũng trên vùng đất Tây Bắc hùng vĩ ấy, nhân dịp kỷ niệm 60 năm Tây Tiến, tại Mai Châu (Sơn La) đã khánh thành nhà bia lưu niệm trên một đồi cao, là công trình văn hóa mang đậm dấu ấn lịch sử của đoàn quân Tây Tiến oai hùng, trở thành điểm du lịch mới vùng Tây Bắc, thu hút sự quan tâm của nhân dân cả nước và bè bạn quốc tế.