Tôi tìm đến nhà số 12 đường Hàn Mặc Tử, phường Đồng Mỹ, thành phố Đồng Hới. Ông Thái Bá Nhiệm năm nay 80 tuổi, nguyên Đại tá, Chính ủy Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh Bình Trị Thiên (BTT cũ), nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, Bí thư Tỉnh ủy Quảng Bình những ngày này sức khỏe có phần giảm sút. Thế nhưng khi biết tôi đến, ông vẫn ngồi dậy, ân cần niềm nở đón khách. “Chuyện về cụ Võ Quang Nghiêm, thân sinh Đại tướng Võ Nguyên Giáp ư? Nay đã tròn 33 năm nhưng đó là kỷ niệm khó quên của chúng tôi”. Ông Thái Bá Nhiệm mở đầu như vậy. Và với tác phong của người làm công tác chính trị, ông lục sổ tay và kể cho tôi nghe câu chuyện cảm động sau đây.

Sau ngày đất nước thống nhất, bà Võ Thị Lài, chị ruột Đại tướng Võ Nguyên Giáp, cùng đại diện Đảng ủy, UBND xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, Quảng Bình đã vào gặp Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh BTT đề đạt nguyện vọng: Chính quyền tạo điều kiện để giúp gia đình tìm hài cốt cụ Võ Quang Nghiêm sau gần 28 năm mất tích. Thấy đây là một công việc khó khăn nhưng đầy ý nghĩa, lãnh đạo tỉnh BTT sau khi họp bàn, quyết định giao trọng trách này cho Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh đảm trách.

Lãnh đạo Bộ chỉ huy Tỉnh đội BTT vô cùng cảm động khi đọc báo cáo của Đảng ủy, UBND xã Lộc Thủy gửi vào, tường trình về quãng thời gian hoạt động cách mạng của cụ Võ Quang Nghiêm. Theo đó mọi người biết rằng cụ Võ Quang Nghiêm, thân sinh Đại tướng Võ Nguyên Giáp và cố Thứ trưởng Bộ Giáo dục-Đào tạo Võ Thuần Nho, quê làng An Xá, xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, sinh thời là một nhà nho yêu nước. Cụ dạy chữ Hán và hành nghề bốc thuốc Bắc cứu chữa cho những người nghèo. Thời kỳ 1930-1931, nhà cụ là nơi nhóm họp và lui tới ca hát, học tập của nhóm học sinh tiến bộ làng An Xá như: Võ Nguyên Giáp, Đào Viết Doãn, Võ Hoàng, Võ Chương Hiến, Hoàng Hựu, Võ Thuần Nho. Sau đó, phong trào ảnh hưởng đến một số thanh niên ở hai làng Thạch Bàn, Phú Thọ của huyện Lệ Thủy. Năm 1931, tổ chức Đảng ở An Xá, Thạch Bàn, Phú Thọ ra đời. Địa điểm liên lạc tại chùa An Xá.

Đại tướng Võ Nguyên Giáp viếng mộ cha năm 1985. Ảnh do gia đình cung cấp

Trong lúc hoạt động của tổ chức Đảng trên đà phát triển và ảnh hưởng lan rộng trong quần chúng thì bọn mật thám đánh hơi được nên ráo riết truy lùng. Chúng bắt giam một số đồng chí chủ chốt như: Nguyễn Hữu Chuyên, Đào Viết Doãn. Cụ Võ Quang Nghiêm tuy lúc bấy giờ chưa đứng trong tổ chức Đảng nhưng đã hết lòng ủng hộ hoạt động của nhóm. Là người có tuổi, từng trải, cụ luôn theo dõi hoạt động của kẻ địch để bảo vệ cho các đồng chí hoạt động. Có lần các đồng chí đang in truyền đơn tại chùa An Xá, phát hiện có người lạ mặt đến, cụ Nghiêm đã làm tín hiệu để các đồng chí kịp thời cất tài liệu và sơ tán.

Ảnh hưởng lớn từ các hoạt động cách mạng của Võ Nguyên Giáp và các đồng chí, đồng đội làm bọn địch lo sợ nên đến tháng 5-1947, bọn lính Pháp từ Đồng Hới, Mỹ Trung kéo lên, từ Thượng Phong tràn sang, ầm ầm sát khí, bao vây làng An Xá. Chúng đốt nhà, cướp của, bắn giết nhiều người dân vô tội và bắt đi một số người, trong đó có cụ Võ Quang Nghiêm. Những người từng bị bắt với cụ, sau khi trở về, kể chuyện lại. Tại Nhà lao Đồng Hới, bọn mật thám đánh đập cụ rất dã man. Các câu hỏi của chúng chỉ là: “Hiện nay tên Giáp có liên lạc với mày không? Nó đang ở đâu?”. Cụ Võ Quang Nghiêm nén cơn giận, bình tĩnh trả lời chúng: “Con tôi tự đi làm cách mạng. Hiện nó đang ở đâu, làm gì các ông biết rõ hơn tôi...”.

Ba ngày sau, chúng chuyển cụ vào Nhà lao Thừa Phủ ở thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên. Tại đây, cụ Võ Quang Nghiêm chịu nhiều ngón đòn tra tấn vô cùng dã man. Ông Phạm Trọng Lại, người thôn Hương Phú, Hương Trà tỉnh Thừa Thiên (nay đã mất) lúc bấy giờ là người hoạt động hai mang. Một mặt ông giả làm trưởng tề cho chính quyền ngụy, một mặt ông lại tích cực tham gia hoạt động cách mạng. Bị lộ, ông bị giặc bắt. Chúng giam chung ông với cụ Võ Quang Nghiêm. Sau này khi thoát khỏi nhà tù, ông Phạm Trọng Lại đã thuật chuyện lại với mọi người sự việc mình chứng kiến bọn địch hành hạ cụ Võ Quang Nghiêm. Không moi được tin tức gì, chúng giận dữ và trút phẫn nộ xuống cụ. Cụ bị chúng trói cánh gà, dẫn đi trên nhiều tuyến đường của thành phố Huế để thị uy mọi người và tiếp tục lung lạc tinh thần cụ. Trước tinh thần bất khuất kiên trung của cụ, chúng đã đưa cụ nhốt vào “Ca sô âm phủ”, nơi giam hãm tù chính trị nguy hiểm. Biệt giam này vừa chật chội, hôi hám, vừa tăm tối. Vì thế, chỉ thời gian ngắn, cụ ốm nặng, nhưng chẳng hề được săn sóc. Trước sự đấu tranh quyết liệt của các tù nhân, chúng buộc lòng phải chuyển cụ sang Bệnh viện Huế để cứu chữa rồi mất tích ở đây…

Đọc tường trình trên, Bộ chỉ huy Quân sự kết hợp với Ban chính sách chế độ của Sở Thương binh-Xã hội tỉnh BTT đã tiến hành làm thủ tục, đề nghị Nhà nước suy tôn danh hiệu liệt sĩ chống Pháp và tặng bằng Tổ quốc ghi công cho cụ Võ Quang Nghiêm.

Mộ liệt sĩ Võ Quang Nghiêm ở đâu? Một câu hỏi lớn thúc bách mọi người lúc này.

Một chuyên ban điều tra được thành lập do Đại tá Thái Bá Nhiệm, Chính ủy Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh BTT là Trưởng ban.

Sau thời gian tìm hiểu, ban điều tra đã tiếp cận được với cụ Đồng ở xã Lộc Điền, huyện Phú Lộc và cụ Thiều, cụ Xuân ở xã Thủy Trường, thành phố Huế. Họ là những người phụ trách công việc chôn cất tử thi trong Bệnh viện Huế trước đây. Những nhân chứng này cho biết: Một ngày giữa trưa tháng 6-1949, cụ Võ Quang Nghiêm đã trút hơi thở cuối cùng. Chúng đã đưa cụ vào nhà xác nằm chung với những người chết không thân nhân. Biết cụ Võ Quang Nghiêm là thân nhân Đại tướng Võ Nguyên Giáp, nên những người chôn cất đã nghĩ cách ghi nhớ đặc biệt khi tiến hành công việc. Tất cả mong một ngày nào đó sẽ có dịp báo lại với gia đình người đã khuất. Những người trực tiếp khâm liệm cụ cho biết: Cụ Võ Quang Nghiêm có hàm răng đen (có thể khi còn sống cụ đã nhuộm chăng?), tứ chi dài và to. Họ đã bí mật đặt cụ trong một quan tài gỗ, trong lúc nhiều tử thi khác thì chỉ chôn bằng chiếu hoặc vải xô. Địa điểm chôn cất cụ Võ Quang Nghiêm thuộc nghĩa địa xã Trường Thủy, thành phố Huế. Các cụ còn cho biết mộ cụ Võ Quang Nghiêm đặt chếch về phía núi Kim Phụng, phía ngoài cùng, trong một dãy gồm bốn mộ. Ba mộ kia không có quan tài, một huyệt đặt chung hai tử thi.

Sau đó, Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh BTT đã tiến hành thành lập hội đồng khai quật và xác minh mộ cụ Võ Quang Nghiêm. Hội đồng gồm các đồng chí: Thái Bá Nhiệm, Chính ủy Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh BTT; Phan Thanh Thảo, Bí thư Đảng ủy; Võ Đăng Quế, Chủ tịch UBND; Nguyễn Văn Đặng, Chủ nhiệm UBMTTQ Việt Nam xã Thủy Trường; Trần Xuân Tế, Phó ban Chính sách và Võ Thanh Chu, cán bộ Ban chính sách thuộc Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh BTT; Nguyễn Văn Tanh, cán bộ Phòng chính sách Cục Chính trị Quân khu 4. Ngày 12-1-1977, theo hướng dẫn của ba cụ Đồng, Xuân, Triều, những người trước đây ở trong Ban từ thiện đã chôn cất cụ Võ Quang Nghiêm và các tử thi, bệnh nhân vô chủ, các đồng chí vệ binh thuộc Bộ chỉ huy Quân sự tỉnh BTT đã tiến hành làm nhiệm vụ cất bốc và cải táng cụm mộ. Tập thể hội đồng và những người có mặt vô cùng xúc động và vui mừng khi tìm thấy hài cốt cụ Võ Quang Nghiêm ở ngôi mộ số 1 đúng như đặc điểm những lời nhân chứng kể lại.

Chiều ngày 12-1-1977, từ thành phố Huế, Đại tá Thái Bá Nhiệm điện về Hà Nội báo tin cho Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Từ đầu dây nói bên kia, tiếng Đại tướng xúc động, nghẹn ngào: “Cảm ơn nhân dân Huế, cảm ơn các đồng chí đã tìm được mộ cha tôi…”.

Việc tìm ra mộ liệt sĩ Võ Quang Nghiêm được gia quyến Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Đảng bộ, chính quyền các cấp của tỉnh Thừa Thiên-Huế và Quảng Bình vô cùng xúc động. Một chuyến xe đò mang vòng hoa tưởng niệm đưa ngay hài cốt cụ Võ Quang Nghiêm từ Huế về Lệ Thủy (Quảng Bình) ngay chiều hôm đó. Thế là sau 30 năm, kể từ khi bị giặc bắt, cụ Võ Quang Nghiêm lại về nằm nghỉ tại ngôi nhà của mình trong sự viếng thăm thương cảm của bà con, làng xóm và chính quyền các cấp. Ba ngày sau, hài cốt của cụ được đưa xuống một chiếc đò kết, có đủ cờ hoa, theo con sông Kiến Giang thân thương chảy qua nhiều làng quê để về mai táng tại Nghĩa trang liệt sĩ huyện Lệ Thủy đặt tại xã Mai Thủy, sát nhánh Đông đại lộ Hồ Chí Minh.

Từ đó trở đi cứ mỗi lần vào Quảng Bình, Đại tướng Võ Nguyên Giáp lại về thăm Nghĩa trang liệt sĩ huyện Lệ Thủy và viếng mộ thân sinh, cụ Võ Quang Nghiêm trong nỗi xúc động khôn tả...

Hồ Ngọc Diệp