Một tấm lòng, một cánh rừng

Khai thác rừng

Từ cậu bé mồ côi ở xã Thanh Thịnh, huyện Thanh Chương, tỉnh Nghệ An, đến năm 20 tuổi, Nguyễn Ngọc Lài bắt đầu cuộc đời công nhân tại Lâm trường Con Cuông. Kể từ đây, rừng đã nuôi dưỡng ông cùng nhiều mơ ước. Với Nguyễn Ngọc Lài thì dấu ấn đáng nhớ nhất là khi ông được Bác Hồ tặng huy hiệu của Người, khi ông vừa 23 tuổi. Niềm vinh dự đó là động lực để ông hành động theo gương Bác trong suốt cuộc của đời mình. 

Còn nhớ vào những năm 1970, chiến tranh khốc liệt, cuộc sống gian khổ, điều kiện kinh tế - xã hội đất nước vô cùng khó khăn, khai thác gỗ từ rừng là một nhiệm vụ chiến lược đặc biệt quan trọng. Chủ trương này được nhà nước giao về cho các Lâm trường trên toàn quốc. Lâm trường Con Cuông là một trong những đơn vị được giao chỉ tiêu khai thác rừng cao nhất. Vào thời điểm ấy, Nguyễn Ngọc Lài được điều về làm Đội trưởng đội khai thác rừng Trung Chính, được sáp nhập từ hai đội khác của Lâm trường Con Cuông với 80 công nhân. Đó là lúc ông phải đối mặt với rất nhiều thử thách. Bởi lúc này, do tác động của cơ chế lao động cũ, tư tưởng siêng ăn nhác làm, bình quân chủ nghĩa, đang có nguy cơ lan tràn.

Việc đầu tiên mà ông Lài thực hiện, đó chính là tôn vinh những người lao động giỏi. Ông tạo mọi điều kiện thuận lợi để những người này làm việc, cống hiến hết mình và sau đó được hưởng theo năng lực đóng góp của từng cá nhân. Song song với đó, ông Lài thành lập Tổ sản xuất nông nghiệp để cải thiện bữa ăn cho công nhân. Ông đề ra quy định: Công nhân đi rừng về, phải kiêm việc hái rau nuôi lợn. Cứ thế, bằng những việc làm cụ thể, thiết thực, từ chỗ là một “đội phức tạp, không quản lý được”, Nguyễn Ngọc Lài đã đưa anh em vào nội  quy, giờ giấc sinh hoạt ổn định. Khi ông nhận được sự đồng tình ủng hộ của anh em, cũng là lúc ông nhìn thấy một lỗ hổng lớn, trong cách quản lý cũ, cần phải chấn chỉnh…

Bài toán đặt ra là giữa những cánh rừng gỗ bạt ngàn, công việc khai thác lại vất vả, nặng nhọc. Ông phải làm gì để khuyến khích được anh em vừa hăng say lao động, vừa quản lý được khối lượng gỗ khai thác, tránh bị thất thoát? Sau nhiều đêm trằn trọc, Nguyễn Ngọc Lài thực hiện chế độ “Tiếng kẻng báo công”. Tức là khi nghe tiếng kẻng thì anh em đi làm, chiều về nghe tiếng kẻng anh em đến nộp lại phiếu chấm công của mỗi người trong ngày. Tấm phiếu ghi rõ khối lượng công việc mỗi người đã làm được. Ông căn cứ vào kết quả công việc trong ngày, trong tháng để thưởng và phạt một cách phân minh rõ ràng. Cùng đó, Nguyễn Ngọc Lài phát động phong trào thi đua lao động “Giành cờ đỏ, bỏ cờ xanh, thanh trừ cờ đen, trắng”, động viên mọi người phát huy cao độ tinh thần tự giác, hăng say lao động sản xuất.

Từ hơn 40 năm trước, Nguyễn Ngọc Lài đã biết áp dụng phương pháp khoán, thưởng - phạt hợp lý để khuyến khích người lao động, nâng cao hiệu quả sản xuất. Vì thế, năm 1968, chỉ sau một năm ông Lài về làm đội trưởng, từ chỗ yếu kém nhất Lâm trường, đội Trung Chính đã vươn lên có 2 tổ trong 4 tổ đạt danh hiệu “Tổ lao động xã hội chủ nghĩa”.

Ông Nguyễn Ngọc Lài, người hai lần được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động.

Khi Nhà nước có chủ trương đưa khoa học kỹ thuật vào khai thác gỗ, cưa xăng (máy cưa cá nhân chạy động cơ xăng) được triển khai đến tất cả các lâm trường trên toàn quốc. Tại huyện Con Cuông, Nguyễn Ngọc Lài đào tạo riêng một đội ngũ công nhân chuyên sử dụng loại cưa này, với chế độ đãi ngộ đặc biệt. Đưa cưa xăng vào khai thác đã tăng sản lượng khai thác của đội Trung Chính lên gấp nhiều lần. Nhưng một khó khăn nữa lại nảy sinh khi mà khối lượng gỗ khai thác chỉ còn ở trên đỉnh đồi, núi và những vùng hẻo lánh. Nguyễn Ngọc Lài phải tiếp tục tìm ra sáng kiến mới để đưa máy kéo lên đồi, tận dụng khai thác triệt để và nhanh gọn những nơi khó.

Nhờ thế, sản lượng của đội Trung Chính từ 1.000 đến 2.000 m3 gỗ/năm đã tăng lên 10.000 đến 13.000 ngàn m3 gỗ/năm. Đội Trung Chính trở thành “Đội lao động xã hội chủ nghĩa”; Lâm trường Con Cuông được ghi nhận là lá cờ đầu của ngành Lâm nghiệp tỉnh Nghệ An và của cả nước. Nguyễn Ngọc Lài trở thành người công nhân đầu tiên ở Nghệ An trúng cử đại biểu Quốc hội. Và ông đã được tín nhiệm tham gia 4 khóa liên tục.

Năm 1985, Nguyễn Ngọc Lài được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động.

Trồng lại rừng

Cho đến một ngày, ông Lài nhìn ra những đồi núi, khe sông khe suối, nơi xưa kia là những cánh rừng bạt ngàn, đã lấy đi thời tuổi trẻ của ông bao nhiêu mồ hôi, sức lực, trí tuệ và tâm huyết, đã hoàn toàn biến mất! Gió nóng thổi thốc lên từng đám bụi nhức nhối và như gào thét đòi trả lại màu xanh… Ông Lài nhìn khuôn mặt mình trong gương, làn da sạm đen và mái đầu ngả bạc… Phải trồng lại rừng thôi… Khai thác hết rồi, thì phải trồng lại, ông Lài nghĩ vậy, thật đơn giản như một lẽ tự nhiên ở đời.

Và, lại một lần nữa, Anh hùng Lao động Nguyễn Ngọc Lài trở thành người tiên phong quyết tâm trả lại màu xanh cho rừng.

Suốt nhiều năm qua, người ta đã quen với việc khai thác nguồn lợi từ rừng, thậm chí để tư lợi bản thân. Giờ trồng lại rừng, tức là cần phải bỏ đi thói quen cũ. Ông Lài phải đối mặt với vô vàn trở ngại. Nhưng bằng cái tâm thanh liêm, hết lòng vì tập thể, Nguyễn Ngọc Lài đã vượt qua mọi thách thức. Có một sự việc làm ông nhớ mãi, đó là cuối thập niên 1980, có một kỳ đại hội đảng bộ Lâm trường Con Cuông kéo dài đến 21 ngày, ông Lài được bầu làm bí thư Đảng ủy, kiêm Giám đốc Lâm trường Con Cuông. Nhưng đó cũng là lúc Lâm trường Con Cuông phải đối mặt với nguy cơ bị giải thể, toàn bộ vốn liếng của Lâm trường chỉ còn 40 triệu đồng…

Ông Lài xác định: “Phải trồng lại rừng. Còn rừng thì còn Lâm trường”.         

Khi khai thác rừng, dù vất vả nhưng lại có sản phẩm để nghiệm thu và được nhận ngay lương, thưởng. Còn trồng rừng thì phải hàng chục năm sau mới thu được lợi, nên rất khó để kêu gọi công nhân làm trước, hưởng sau… Rừng lúc ấy đã bị khai thác hết gỗ, chỉ còn lại cây bụi và các loài giang, nứa. Ông Lài cho công nhân chặt dọn sạch cây bụi để lấy đất trồng rừng. Còn giang, nứa thì ông vay vốn xây dựng Nhà máy chế biến để sơ chế rồi nhập làm nguyên liệu. Điều này thể hiện rõ tư tưởng làm kinh tế táo bạo của Nguyễn Ngọc Lài từ cuối những năm 80 của thế kỷ trước. Nhà máy đã giúp ông khắc phục được khó khăn trước mắt, cải thiện đời sống cho anh em công nhân và cung cấp phần nào nguồn vốn mua cây giống.

Để rồi, bên những gốc cây đã bị đốn hạ, từng mầm xanh bắt đầu được vun trồng bởi bàn tay của những người đã một thời chặt nó đi. Khi vượt qua được định kiến của người dân và anh em công nhân về trồng rừng, ông bắt đầu thực hiện bước đột phá táo bạo trong cách quản lý, điều hành lâm trường. 

Ông Nguyễn Ngọc Lài (ngoài cùng bên trái) và các cựu công nhân của Lâm trường Con Cuông đi thăm rừng.

Ông khoán chỉ tiêu cụ thể về diện tích rừng phải trồng theo nhóm, theo tổ và theo từng hộ gia đình. Một phương thức quản lý rất mới mẻ thời đó. Bằng phương thức này, ông đã gắn vai trò, trách nhiệm và cả quyền lợi của mỗi công nhân vào từng khoảnh rừng được trồng.

Cũng thời điểm đó, nhà nước triển khai Dự án 327 về khôi phục rừng. Dự án như nguồn sinh khí mới tiếp thêm sức mạnh và càng khẳng định chủ trương trồng rừng đi trước thời gian của Nguyễn Ngọc Lài là đúng đắn, táo bạo. 

Lúc này, không chỉ ở Lâm trường Con Cuông mà ở nhiều lâm trường trên cả nước, xuất hiện tình trạng “trồng giả, nghiệm thu giả”. Ông Lài đã tìm ra cách thức mới để quản lý số cây trồng được và số cây trồng sống được. Với cách quản lý khoa học, biết khuyến khích động viên công nhân làm thật, hưởng thật, gần 20.000 hecta rừng đã được trồng với độ che phủ đạt 95%. Lâm trường Con Cuông trở thành đơn vị dẫn đầu cả nước về diện tích rừng trồng và mật độ che phủ.

Trước đây, khi rừng đã khai thác hết, phần lớn công nhân không có việc làm. Cuộc sống của họ cũng giống như những cánh rừng trơ trụi vào mùa mưa lũ. Nhưng từ khi Nguyễn Ngọc Lài triển khai trồng rừng, họ được khoán đất, trồng cây, rồi làm nhà trên chính mảnh đất đó để sinh sống và an cư.

Ông Phan Bá Triều, người quản voi kéo gỗ giỏi nhất của ông Lài khi xưa, giờ đây đã làm chủ hàng chục hecta rừng trồng. Hay như cánh rừng bạt ngàn đang vào mùa thu hoạch của gia đình ông Nguyễn Thế Thái, một công nhân thuộc đội Trung Chính trước đây, đã giúp cho cuộc sống gia đình ông đã thay đổi.

Tại xã Yên Khê, huyện Con Cuông có ngôi làng  mang tên Trung Chính. Phần lớn các hộ gia đình sinh sống ở đây đều thuộc công nhân Lâm trường mà trước kia được Nguyễn Ngọc Lài giao đất, khoán rừng. Cuộc sống của họ đã khá lên rất nhiều. Thực tế cuộc sống đã chứng minh một điều tưởng là nghịch lý: Khi xưa khai thác rừng, cuộc sống vất vả, khó khăn, nguy hiểm, còn bây giờ trồng rừng, được thu lợi, được đổi đời.

Cương trực, thẳng thắn, dám hy sinh lợi ích bản thân cho lợi ích tập thể là điều không phải người lãnh đạo nào cũng làm được. Ở Lâm trường Con Cuông thời đó và cả đến hôm nay, ai cũng biết câu chuyện giám đốc Lài tự phạt mình vì ông nhận thấy mình không hoàn thành công việc; có tháng, lương ông chỉ còn 10.000 đồng.

Năm 2002, lần thứ hai Nguyễn Ngọc Lài được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động.

Một màu xanh bạt ngàn, cùng nguồn tài nguyên vô giá với nhiều loại gỗ quý. Một môi trường sinh thái an lành cho cả khu vực miền tây xứ Nghệ. Đặc biệt, rừng của Lâm trường Con Cuông còn là tấm lá chắn bảo vệ Vườn Quốc gia Pù mát, một trong những khu rừng nguyên sinh lớn nhất còn lại của Việt Nam.

Giờ đây, tuy đã nghỉ hưu, nhưng tình yêu với rừng trong ông vẫn luôn cháy bỏng. Ông Lài vẫn luôn dõi theo và truyền niềm đam mê với rừng của mình đến cho lớp lớp thế hệ công nhân lâm trường hôm nay. Anh hùng Lao động Nguyễn Ngọc Lài chia sẻ: “Cả cuộc đời tôi gắn bó với rừng. Sống chết vì rừng. Dù ở những thời điểm lịch sử khác nhau, những việc tôi làm với rừng tưởng như mâu thuẫn, đó là khai thác rừng rồi lại trồng rừng. Nhưng lúc nào tôi cũng luôn tìm mọi cách vượt qua khó khăn thách thức để thực hiện tốt nhất công việc mà Đảng, Nhà nước giao phó. Giờ tôi đã nghỉ hưu, thân xác của tôi về với gia đình, nhưng lòng tôi vẫn dõi theo từng bước đi, từng sự đổi mới của Lâm trường Con Cuông…”.  

Có thể nói, ông Nguyễn Ngọc Lài đã biết kết tinh ý chí, phát huy sức mạnh trí tuệ của cả tập thể để làm nên những kỳ tích. Ông đã giải quyết được vấn đề của cả hai giai đoạn lịch sử. Bằng bầu nhiệt huyết cách mạng, bằng sự tận tụy hết mình vì việc chung, sự gương mẫu đã trở thành tự nhiên và hơn hết là tấm lòng trong sáng, biết yêu thương con người, yêu cuộc sống, dù không phải lúc nào cuộc đời đối với ông cũng thuận buồm xuôi gió…

Chân dung của người hai lần đạt danh hiệu anh hùng lao động Nguyễn Ngọc Lài vẫn luôn in đậm trong trí nhớ của rất nhiều người dân xứ Nghệ, nhất là với những người từng sẻ chia gian khó cùng với ông trong một quãng đời đầy ắp kỷ niệm… Một cánh rừng bao la từng khai thác đến cạn kiệt, và cũng cánh rừng ấy đã được hồi sinh sau bao nhiêu thời gian biến động nhưng tấm lòng trong sáng, trung kiên của ông Lài là vẫn không bao giờ thay đổi.

Bài và ảnh: KHÁNH NHƯ