QĐND - Vậy là đã 65 năm! Thế hệ chúng tôi thời ấy, cả những người không phải quân nhân chuyên nghiệp, đều ráng sống theo phong cách anh Bộ đội Cụ Hồ. Anh là tấm gương để noi theo mà rèn luyện. Anh thể hiện lý tưởng của dân tộc, cho dù có gian khổ, hy sinh đến mấy cũng quyết giành bằng được độc lập, tự do.

Tôi là chú trai mới lớn hăm hở vào đời, công tác ở vùng tạm bị địch chiếm ở ba tỉnh miền Trung "Bình Trị Thiên khói lửa", "Bình Trị Thiên anh hùng"… Ra vùng tự do được ít lâu, tôi nhận quyết định trở lại chốn cảnh cũ người quen, làm phóng viên Báo Cứu quốc Liên khu IV.

Nhà báo Phan Quang (tức Phan Quang Diêu, Hoàng Tùng) trong kháng chiến chống thực dân Pháp

Thỏa nguyện, tôi bươn trở lại Chiến khu Ba Lòng. Đồng chí Hà Văn Lâu, Chỉ huy trưởng Phân khu Bình Trị Thiên, cấp cho phóng viên giấy giới thiệu kèm nụ cười: "Anh thích về sinh hoạt với đơn vị mô thì cứ về".

Phân khu Bình Trị Thiên thời ấy có ba trung đoàn quân chủ lực: Trung đoàn 18 ở Quảng Bình, Trung đoàn 95 ở Quảng Trị và Trung đoàn 101 ở Thừa Thiên, hầu hết đang rèn quân tại các vùng lõm đồng bằng sau lưng địch. Vốn quen nhau từ trước, anh Hà Văn Lâu khuyên tôi nên tham gia sinh hoạt với Trung đoàn 95, hiện đang trú quân quanh mấy xã thuộc huyện Hải Lăng nơi tôi chào đời.

Vậy là giáp Tết, tôi quay lại đồng bằng, về với Trung đoàn 95 và thú vị sao được ăn Tết Canh Dần (năm 1950) chung với Đại đội 150, đơn vị chủ công của Trung đoàn 95.

Sẽ quá rườm rà cho một bài báo ngắn nếu kể lại chi li mọi sinh hoạt của quân, dân ta ở Bình Trị Thiên những ngày trước và sau Tết năm ấy. Đấy là Tết thứ tư kể từ lần ba tỉnh miền Trung này tạm bị quân đội Pháp chiếm. Tết Đinh Hợi năm 1947, quân Pháp từ biển bất ngờ đổ bộ lên vùng duyên hải nam Thừa Thiên. Mặt trận Huế vỡ, địch tràn ra phía bắc, dân làm gì còn có Tết. Năm tiếp theo (Mậu Tý 1948), xuân đến trong vòng kiểm soát gắt gao của địch. Tết Kỷ Sửu 1949, ba tỉnh đã có nhiều làng giành lại được tự do, song người dân còn phấp phỏng. Sau những năm tháng thật sự khó khăn, phong trào toàn dân kháng chiến phục hồi, bộ đội ta cũng được chỉnh đốn và lớn mạnh lên trông thấy. Canh Dần này, bộ đội về đón Tết cùng với dân, yên vui quá rồi, còn mong gì hơn thế!

Giấy giới thiệu của Phân khu trưởng Bình Trị Thiên Hà Văn Lâu cấp cho nhà báo Hoàng Tùng (tức Phan Quang, Phan Quang Diêu) năm 1949, để tác nghiệp trên địa bàn phân khu. Ảnh do tác giả cung cấp

Với hăm hở của một phóng viên mới vào nghề, tôi hòa nhập hết mình vào cuộc sống quân ngũ, quan sát, lắng nghe, chuyện trò, tâm sự, ngẫm ngợi… rồi ghi tất tần tật vào sổ tay. Trích rút mấy trang nhật ký, tôi viết nhanh bài báo ngắn, ghi chép theo lối "thấy đâu kể đó", nay đọc lại sao mà non nớt thơ ngây, cái tên bài thật thà đến vậy: Tết ở Đại đội 150!

Những kỷ niệm nhập vào lòng tôi thời trẻ đương nhiên sâu sắc hơn nhiều những gì được viết ra. Cảnh đồng bào đưa lính anh nuôi đi chợ kháng chiến. Chợ họp vội vã mà vẫn tưng bừng dưới bóng hàng mưng cổ thụ (cây lộc vừng) khuất mắt địch. Các bà bán hàng Tết không lấy lãi để bộ đội với tiêu chuẩn ngày thường vẫn được vài bữa cơm tươi. Cảnh cán bộ chỉ huy đơn vị xắn tay áo đứng bếp, để cho các anh lính nuôi quân được thảnh thơi ngày cuối năm. Sáng Ba mươi Tết, đại đội họp toàn thể bầu Hội đồng binh sĩ. Chiều, hội đồng mới ra mắt đồng đội và dân làng, cũng là dịp anh em liên hoan hát hò, nhảy múa thoải mái cho đến khi bữa cơm bày ra đợi lâu đến lạnh tanh mới chịu ngồi xuống chiếc chiếu trải trên nền nhà. Các bà mẹ ái ngại, thương các con dùng bữa cơm Tất niên nguội lạnh, đội mưa ra vườn hái ớt chưa kịp chín chia cho mỗi mâm một chùm ớt xanh. Cảnh các cụ già mang tới biếu mấy gói trà tàu không rõ mua được ở đâu để anh em nhấp chút thơm trong lúc chờ đón Giao thừa. Lại có người tặng bộ đội mấy gói thuốc lá sản xuất tại địa phương, bắt chước kiểu thuốc lá Cotab và Melia hàng ngoại hóa, nay hiếm như vàng và thứ thuốc lá nội ấy lại mang nhãn hiệu vô cùng ý nghĩa: PAX (tiếng La-tinh có nghĩa là Hòa Bình), ước vọng muôn đời của dân tộc Việt Nam ta đó!

Gần đến nửa đêm, tất cả anh em thức dậy đón Giao thừa. Tôi ở cùng nhà dân với một tiểu đội. Mùa đông năm ấy rét dữ. Có vài bộ quần áo mặc hết vào người, vẫn cảm thấy da như tê đi, người đét lại. Anh em ngồi tựa sát lưng nhau trò chuyện tâm tình, mi mi tau tau. Lúc sẩm tối, ngay sau bữa cơm chung, anh đại đội trưởng đã cùng vài cán bộ lặng lẽ đi quan sát địa hình, tìm nơi sẽ ém quân phục kích. Đơn vị được cấp trên giao nhiệm vụ chặn đánh địch trong trường hợp chúng ngang ngược ra khỏi đồn đi phá Tết của dân làng. Gần đến nửa đêm, mấy anh em về, bước vào nhà, ai nấy đều xuýt xoa kêu lạnh quá, rét quá các cậu ơi, đi ngoài trời mấy ngón tay mình cóng tới mức loay hoay không cởi được chiếc khuy quần mà... xả nước!

Thẻ nhà báo của Phan Quang Diêu (tức Phan Quang, Hoàng Tùng) thời kỳ công tác ở Báo Cứu quốc Liên khu IV. Ảnh do tác giả cung cấp

Tại căn nhà nơi ban chỉ huy đại đội đóng, tôi thắp hương lên bàn thờ tưởng nhớ mấy đồng chí vừa hy sinh trong trận chặn đánh địch ngày giáp Tết. Vòng lá hoa truy điệu tự tay đồng đội kết, vụng về mà uy nghi. Trên tờ giấy hồng điều quen thuộc ngày Tết lại kẻ đậm tin buồn: "Vô cùng thương tiếc đồng chí Nguyễn Khai, 22 tuổi, hy sinh tại cầu Phò Trạch ngày 9-2-1950".

Một cán bộ chỉ cho tôi xem bài báo tường do một chiến sĩ viết, dán cạnh bàn thờ. Bài văn ngây thơ kể chuyện dân làng anh chạy giặc, câu cú lê thê, chính tả nhiều lỗi, cuối bài nắn nót hai chữ “Nguyễn Khai”. ôi anh Nguyễn Khai, ngày anh hy sinh là 9-2 dương lịch, tức 23 tháng Chạp, là hôm tiễn đưa ông Táo về trời. Vậy là anh không kịp nán thêm một tuần để ăn Tết cùng đồng đội, đồng bào. Tôi chắp tay vái vong linh người chiến sĩ chưa quen mà cổ họng nghẹn ngào…

Đấy, “Tết ở Đại đội 150” của tôi năm Canh Dần 1950 là vậy! Cái Tết 65 năm trước của Trung đoàn 95, của đồng bào Quảng-Thiên ta năm ấy…

Hai năm sau, năm 1952, Bộ chỉ huy quân đội viễn chinh Pháp ở Đông Dương mở cuộc hành quân lớn mang tên Camargue với mục tiêu tìm diệt Trung đoàn 95, đơn vị thường xuyên gây cho chúng nhiều tổn thất trong tất cả các chuyến vận tải quân sự của chúng theo tuyến đường từ Bắc vào Nam, nay là Quốc lộ 1, đoạn dải đất hẹp từ Quảng Trị vào Thừa Thiên, đến mức lính lê dương cay cú gọi chặng này là "Đường phố Không vui" (La Rue sans Joie) của chúng. Cuộc hành quân ấy của quân Pháp bị ta làm cho thất bại nặng nề. Tuy nhiên, đây là những trang sử hào hùng, oanh liệt, sa đà vào câu chuyện ấy e đi lạc đề quá xa.

Nhà sử học, Viện sĩ Hàn lâm Pháp Pierre Nora viết: "Kỷ niệm là hoài niệm". Những kỷ niệm xanh mãi trong lòng của tôi về cái Tết 65 năm trước ở Đại đội 150, nay là nén tâm hương hoài niệm những chiến sĩ, đồng bào hy sinh vì độc lập, tự do; là bó hoa ngắt từ trái tim xin được dâng những chứng nhân quý hiếm mà may mắn sao, một số ít cụ được trời cho còn sống tới hôm nay, trong số đó có người bạn cao niên quý mến của tôi, vị đại lão cựu chiến binh Hà Văn Lâu. Tết này, kỷ niệm 40 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất nước nhà, cụ bước sang tuổi 98 vẫn sống khỏe mạnh, minh mẫn tại miền Nam…

PHAN QUANG

Nguyên Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam