Tôi chú ý tới một số bức điện của đồng chí Trần Quốc Hoàn (lúc ấy là Phó bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ, đặc phái viên Trung ương trực tiếp chỉ đạo Mặt trận Hà Nội) gửi đồng chí Lê Trung Toản (thời ấy là Bí thư Đảng bộ Liên khu 1 Hà Nội):
"Bds 3 19 giờ ngày 5 tháng 1 năm 1947
Toản.
Đã đọc b.c. của tình báo. Đã đến nhà Phan Anh(1) lấy tài liệu Phông-ten-nơ-blô và nhà bác sĩ Tùng(2) lấy sách quý chưa?
Hoàn"
"Bds 5 ngày 7 tháng 1 năm 1947
Toản.
Đến 75b Coton(3), tư thất bác sĩ Tùng lấy sách y dược chuyển ra ngay. Rất cần.
Hoàn"
Đọc xong các bức điện trên, dịp Tết Canh Ngọ 1990, tôi tìm đến gặp ông Nguyễn Văn Trân (thời gian cuối năm 1946, đầu năm 1947 là Bí thư Đảng ủy Mặt trận Hà Nội kiêm Chủ tịch Ủy ban Bảo vệ thành phố).
Năm 1990, đã ở tuổi gần 90 nhưng ông Nguyễn Văn Trân vẫn minh mẫn nhớ và kể:
"Cuối tháng 12-1946, trước khi đi dự Hội nghị Quân sự toàn quốc ở Chúc Sơn, Chương Mỹ, Hà Đông (nay thuộc Hà Nội), đồng chí Trần Quốc Hoàn đã cùng một đoàn cán bộ trực tiếp đến thăm và tìm hiểu cuộc chiến đấu ở Liên khu 1 có trụ sở ở phố Hàng Bạc. Đồng chí Hoàn đã nhắc đồng chí Lê Trung Toản gấp rút tổ chức đưa những tài sản quý trong nội thành ra ngoài. Những bức điện trên thể hiện đồng chí Hoàn rất quan tâm đến đội ngũ các nhà trí thức khoa học, đến các cơ sở vật chất quan trọng cần thiết cho cuộc kháng chiến đang trong những ngày đầu còn nhiều thiếu thốn, khó khăn.
Thực hiện chỉ thị trên, một đơn vị của Trung đoàn Thủ Đô đã anh dũng chiến đấu đánh bại cuộc tấn công của giặc Pháp tại Bệnh viện Phủ Doãn, gần phố Hàng Bông để bảo vệ những tài sản quý trong nhà bác sĩ Tôn Thất Tùng.
Ngay sau đó, đúng dịp Tết Đinh Hợi 1947, các lực lượng vũ trang Hà Nội đã chuyển toàn bộ tài liệu y, dược trong tủ sách nhà bác sĩ Tùng đến Vân Đình (nơi Trường Đại học Y tản cư). Hiệu trưởng Hồ Đắc Di, bác sĩ Tôn Thất Tùng cùng các giáo sư, bác sĩ Trường Đại học Y vui mừng nhận được những tập sách quý, rất cần cho nhà trường lúc ấy. Cũng trong thời gian này, những tài liệu quan trọng trong nhà luật sư, Bộ trưởng Phan Anh cũng đã được chuyển ra vùng tự do.
Anh em Công an quận 6 cũng đưa được gia đình Chánh văn phòng Bộ Nội vụ Phạm Khắc Hòe, gia đình Thứ trưởng Bộ Giao thông-Công chính Đặng Phúc Thông và gia đình một số nhân sĩ trí thức khác ở nội thành ra ngoài vùng tự do kháng chiến...".
Nói chuyện với ông Nguyễn Văn Trân xong, tôi đến nhà bà Vi Nguyệt Hồ, vợ cố Giáo sư, Viện sĩ Tôn Thất Tùng. Được chúng tôi giới thiệu hai bức điện mật của ông Trần Quốc Hoàn gửi ông Lê Trung Toản, bà vui vẻ kể lại:
- Tết Đinh Hợi là cái Tết đầu tiên trong kháng chiến của Trường Đại học Y chúng tôi khi vừa tản cư ra ngoại thành Hà Nội ở Vân Đình, chuẩn bị cho sinh viên học tiếp vào tháng 3-1947. Cả ông Hiệu trưởng Hồ Đắc Di, anh Tôn Thất Tùng và nhiều bác sĩ, giảng viên đều băn khoăn vì khi ở Hà Nội ra đi chưa kịp chuyển theo đầy đủ những tài liệu, giáo án cần thiết cho giảng dạy. Đúng lúc này, chúng tôi sung sướng được các anh trong Trung đoàn Thủ Đô mang đến trường ở nơi sơ tán toàn bộ tài liệu quý trong tủ sách nhà tôi ở nội thành: Bộ giáo trình ngoại khoa của anh Tôn Thất Tùng, nội khoa của anh Đặng Văn Chung và cả bộ giáo trình giải phẫu Testut, tập luận án tốt nghiệp bác sĩ của anh Tùng, được Trường Đại học Tổng hợp Pa-ri tặng Huy chương bạc, toàn là những tài liệu rất quý, đang rất cần cho thầy trò Trường Đại học Y lúc đó. Ngoài ra, chúng tôi cảm ơn các anh đã chuyển giúp gia đình cả những tấm ảnh anh Tùng lúc anh làm Giám đốc Bệnh viện Phủ Doãn (nay là Bệnh viện Việt Đức), được chụp cùng Bác Hồ lúc Bác đến thăm bệnh viện, ảnh chụp ngày cưới chúng tôi ở Hà Nội năm 1944, ảnh ngày tôi mới sinh cháu trai đầu lòng năm 1946, khi anh Tùng đang được phân công chăm sóc sức khỏe Bác, được Bác hỏi thăm và đặt tên cho cháu là Tôn Thất Bách.
Bà giáo Đỗ Thị Hồng Chỉnh, vợ cố luật sư, Bộ trưởng Phan Anh, giới thiệu với chúng tôi một số bức ảnh của gia đình luật sư, của ông chụp với Chủ tịch Hồ Chí Minh và đoàn đại biểu Việt Nam đi Pháp dự Hội nghị Phông-ten-nơ-blô năm 1946. Bà nói:
- Anh Phan Anh có kể lại niềm vui sướng khi một lần họp Hội đồng Chính phủ trên An toàn khu Việt Bắc, gặp Bộ trưởng Trần Quốc Hoàn, được Bộ trưởng cho biết chiến sĩ Trung đoàn Thủ Đô đã nghiêm chỉnh chấp hành mệnh lệnh cấp trên, đến nhà luật sư ở phố Hàng Bạc, chuyển toàn bộ những tài sản quý của gia đình ra vùng kháng chiến.
Chuyện về những bức điện mật vừa kể trên xảy ra vào dịp Tết Đinh Hợi 1947. 70 năm đã trôi qua, những năm vừa rồi, tôi đã viết nhiều sách, báo nói về những hy sinh thầm lặng của quân và dân ta nhưng cảm thấy sẽ có thiếu sót nếu không có bài viết về "Những bức điện mật ngày Tết" vô cùng quý giá đó.
............................
ĐỖ SÂM
(1) Luật sư Phan Anh, nguyên Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, thành viên Hội nghị Phông-ten-nơ-blô ở Pháp năm 1946.
(2) Giáo sư Tôn Thất Tùng, nguyên Giám đốc Bệnh viện Phủ Doãn, bác sĩ chăm sóc sức khỏe cho Chủ tịch Hồ Chí Minh.
(3) Coton, phố Hàng Bông hiện nay.