QĐND Online - Ông Tôn Minh Lai kể: “Năm 1954, tui được phân công ở lại miền Nam hoạt động. Đến năm 1956, địch khủng bố gắt gao, tui mất liên lạc với tổ chức. Không nghề nghiệp, không gia đình, tui trăn trở tìm nghề kiếm sống để tồn tại hợp pháp trong lòng địch. Chiếc xích lô trở thành người bạn thân thiết với tui từ đó. Không ngờ là nó rất phù hợp với nghề tình báo, khi tui bắt được liên lạc với tổ chức”.

Và chiếc xích lô, đã cùng với ông hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, hoàn toàn che mắt kẻ thù, giúp ông đi lại ngang dọc giữa thành phố Sài Gòn mà địch không phát hiện được.

Anh hùng LLVT nhân dân Tôn Minh Lai tên thật là Võ Ngọc Minh. Thời hoạt động tình báo trong lòng địch, ông có mật danh M.40. Ông sinh ra và lớn lên tại thị xã Thủ Dầu Một (Bình Dương hiện nay). Tháng 3-1947, ông nhập ngũ và được phân công làm trinh sát nắm địch ở thị xã Rạch Giá.

Sau năm 1954, theo phân công của tổ chức, ông ở lại miền Nam làm công tác giao thông tình báo. Thời gian này, đế quốc Mỹ dùng chính quyền tay sai đán áp, bắt bớ những người kháng chiến, yêu nước hết sức tàn bạo. Nhiều cán bộ của ta bị địch bắt, thủ tiêu, trong đó có những cán bộ chiến sĩ tình báo. Tôn Minh Lai bị mất liên lạc với tổ chức, ông chọn nghề đạp xích lô để có điều kiện đi lại hợp pháp. Từ đó, chiếc xe xích lô trở thành "vật bất ly thân" của ông trên đường phố Sài Gòn đầy rẫy cảnh sát, mật vụ.

Anh hùng LLVT nhân dân Tôn Minh Lai – điệp viên M.40

Năm 1967, ông bắt liên lạc trở lại được với tổ chức. Trong Tổng tiến công Xuân Mậu Thân 1968 và Xuân 1972, địch tăng cường phong toả nhưng với tài nguỵ trang khéo léo, Tôn Minh Lai vẫn cùng chiếc xích lô đi về như con thoi, chuyển nhận tài liệu bảo đảm bí mật an toàn. Nhịp độ của những chuyến liên lạc ngày một tăng. Ngày 7-1-1968, đặc công ta đánh vào nhà máy điện. Lúc đi quan sát, ông bị bọn quân cảnh bắt. Tra khảo không khai thác được gì, chúng đành thả ông vì sợ không có chi phí giam giữ.

Tôn Minh Lai đã gây dựng được cơ sở và mạng lưới giao liên ở chính nơi địch canh phòng gắt gao nhất. Thông tin liên lạc giữa nội và ngoại thành được thông suốt bằng những chuyến chuyển tài liệu, tin tức của người giao thông tình báo trong rất nhiều vai diễn. Lúc sắm vai đi thăm bà con, lúc đi giỗ, bữa đi lễ chùa và thường là trong vai "ông già đạp xích lô"… kèm theo đó là tài liệu, phim ảnh của cơ sở đưa ra. Cùng với cơ sở của mình, ông đã gửi sớm cho tổ chức những tin tức và tài liệu quan trọng như: Kế hoạch quân sự, kế hoạch AB hàng năm của Mỹ-ngụỵ; kế hoạch phản kích của địch sau đợt 2 Mậu Thân 1968; kế hoạch hành quân của địch trong chiến dịch đường 9-Nam Lào; kế hoạch đánh phá miền Bắc bằng không… và hàng chục cuốn phim ảnh, bản đồ. Các tin tức, tài liệu trên đã góp phần làm cơ sở cho Trung ương và Quân uỷ Trung ương nhận định tình hình, đề ra chiến lược cơ bản đánh bại các chiến lược của địch.

Anh hùng Tôn Minh Lai và chiếc xích lô trong một lần đi hoạt động trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước (ảnh chụp lại)

Đặc biệt, cuối năm 1974, đầu năm 1975, theo chỉ thị của cấp trên, ông đã khéo léo nguỵ trang và chuyển kịp thời tấm bản đồ Sài Gòn-Gia Định có đánh dấu các điểm nguỵ quân, nguỵ quyền, bọn Mỹ đóng giữ ra căn cứ phục vụ cho cấp trên nghiên cứu và chỉ đạo quân ta tiến vào Sài Gòn đúng hướng, đúng mục tiêu.

Hai mươi năm hoạt động trong lòng địch, có hai lần thoát hiểm mà ông nhớ mãi. Lần thứ nhất, ông được giao chuyển 20 cuốn phim mà điệp viên của ta khai thác được chuyển ra ngoài căn cứ. Làm cách nào để chuyển trong lúc nội thành Sài Gòn nhan nhản quân cảnh canh gác ? Sau một đêm suy nghĩ, B.40 đã nghĩ ra một kế. Ông đạp xích lô ra chợ mua chỉ, tối về cẩn thận cuộn hết số chỉ đã mua vào 20 cuốn phim, thành những cuộn chỉ to, đẹp. Với 20 cuộn chỉ đó, ông đã qua mắt địch, đưa ra cứ an toàn.

Lần khác, chuẩn bị cho Tổng tấn công mùa Xuân 1975, theo chỉ thị của trên, căn cứ cần gấp bản đồ Sài Gòn và Thủ Thiêm. Ông đi tìm mua bản đồ, nhưng những tấm bản đồ to cồng kềnh, không dễ giấu. Trước yêu cầu gấp của chiến dịch, ông đành gấp lại, nhét vào chiếc áo may ô, bên ngoài khoác chiếc áo của hãng may Mỹ (rất rộng). Nhưng số bản đồ quá lớn, ông đành giả dạng một ông già, đi lom khom để che mắt bọn lính canh. “Chiêu” này tưởng dễ bị phát hiện, nhưng chính nhờ vẻ già nua, khắc khổ của ông khiến địch không ngờ. Số bản đồ quý giá trên đã được chuyển ra cứ an toàn, phục vụ cho chiến dịch toàn thắng của dân tộc.

Cuộc đời Anh hùng LLVT nhân dân Tôn Minh Lai là tấm gương thầm lặng tận hiến cho mục tiêu giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc, ông không có gia đình riêng. Ông đã đi xa, hình ảnh còn lại của ông với thế hệ mai sau chính là tấm hình ông dùng xích lô đi hoạt động ở Sài Gòn.

Bài, ảnh: NGUYỄN HƯƠNG