Phóng viên (PV): Thưa ông, trước một số hiện tượng mạng xã hội xảy ra vừa qua, nhiều người cho rằng, giới trẻ đang có những suy nghĩ lệch chuẩn về “thần tượng”. Ông suy nghĩ gì về điều này?

PGS, TS Phạm Mạnh Hà: Thần tượng có hai góc độ để tiếp cận. Nghĩa chính trực, nó là hình mẫu mà ở đó xã hội mong đợi. Đây là những hình mẫu mà cá nhân dựa vào đó để xác định hệ giá trị của mình và xác định lối sống, hành vi. Ví dụ những vị anh hùng hay nhân vật xuất chúng, tài năng. Chúng ta thường nghĩ đến hình mẫu con người, cá nhân cụ thể chứa đựng những năng lực tốt mà xã hội thừa nhận. Tuy nhiên, trong thực tế, xã hội lại có thêm những thứ mà có người coi là thần tượng ở khía cạnh khác. Bình diện chung về mặt tâm lý, cá nhân con người luôn tìm kiếm hình mẫu mà mình cảm nhận đó là tốt, phù hợp, đúng đắn để học tập, làm theo. Tuy nhiên, có thực tế là không ít bạn trẻ không lựa chọn hình mẫu được nhà trường, xã hội xây dựng mà lại lựa chọn những hình mẫu khác chứa đựng các yếu tố lệch chuẩn xã hội. Nhìn nhận ở khía cạnh tâm lý thì đó là do người lớn chúng ta chưa lý giải được cho trẻ hiểu rõ về thần tượng, phân biệt với những hình mẫu lệch chuẩn. Điều đó vô tình bỏ mặc các em tự tìm kiếm hình mẫu cho mình.

PGS, TS Phạm Mạnh Hà.

PV: Nói đến vai trò của người lớn, có phải chúng ta đều không thể vô can trước các hiện tượng lệch chuẩn văn hóa của giới trẻ?

PGS, TS Phạm Mạnh Hà: Chúng ta phải nhìn nhận một cách khách quan là trách nhiệm với giới trẻ thuộc về tất cả cộng đồng, mọi người. Bởi trong thực tế vẫn còn câu chuyện liên quan đến khủng hoảng về mặt giá trị là do người lớn chưa quan tâm thỏa đáng. Giá trị truyền thống thì thường ít sôi động, ít có sức hấp dẫn đối với bạn trẻ, nhất là trong bối cảnh xã hội phát triển nhanh như hiện nay. Một bộ phận giới trẻ chưa nhận được sự định hướng đúng đắn sẽ hình thành quan điểm sống hướng đến các giá trị vật chất, thực dụng, những hào nhoáng bề ngoài. Thậm chí trong xã hội đang hình thành một bộ phận người coi trọng, ngưỡng mộ sự giàu có, sống thiên về vật chất hơn là những giá trị cốt lõi. Những bạn trẻ bị ảnh hưởng rất lớn từ những điều này dẫn đến đặt ra cho mình một hình mẫu về thần tượng lệch chuẩn.

Một hoạt động ngoại khóa của học sinh Trường Phổ thông vùng cao Việt Bắc.

PV: Như vậy, xây dựng hình mẫu nhân cách chuẩn cho giới trẻ không chỉ là nhiệm vụ của riêng nhà trường, thưa ông?

PGS, TS Phạm Mạnh Hà: Tôi cũng nghĩ vậy. Tuy nhiên, hiện nay việc xây dựng hình mẫu nhân cách lý tưởng trong nhà trường dường như chưa được quan tâm đúng mức. Trước hết, điều này được cho là liên quan đến triết lý giáo dục. Các nhà trường đang đánh giá giáo dục dựa trên kết quả, thành tích của hoạt động về giáo dục tri thức nhiều hơn là sự phát triển về nhân cách. Học sinh tốt nghiệp các cấp, yếu tố được đánh giá chỉ đơn thuần là điểm số của các môn  học. Còn lối sống có thể trở thành hành vi, thì giáo dục chưa quan tâm đánh giá. Như vậy, nhà trường vẫn chưa coi trọng đúng giá trị của lối sống và hành vi trong quá trình phát triển của học sinh. Thứ hai, sự khủng hoảng thần tượng khiến học sinh chưa nhận định chính xác cái đúng-sai, tốt-xấu để sàng lọc ra những điều hay, tốt. Chính vì vậy, các bạn trẻ sẽ mò mẫm để tự tìm kiếm cho mình những tấm gương nên có thể là sai.

PV: Theo ông, xã hội có những yếu tố nào đang tác động đến tư tưởng, lối sống của giới trẻ hiện nay?

PGS, TS Phạm Mạnh Hà: Điều đầu tiên là sự xuất hiện của những vấn đề xã hội thiếu lành mạnh. Một số bạn trẻ coi sự tự do thái quá, giàu có, quyền lực và sức mạnh là những giá trị để đi theo. Nó có thể trở thành các nguy cơ của sự vi phạm đạo đức, vi phạm pháp luật, thậm chí trở thành sự chống đối xã hội. Giá trị tự do của giới trẻ là cực kỳ quan trọng. Khi vị thành niên, khát khao tự do của các em thể hiện rất lớn. Tuy nhiên, những nhận thức sai lầm của các em về điều này chính là nguyên nhân xuất hiện những câu chuyện, như: Khá "Bảnh", Dương Minh Tuyền... được một bộ phận giới trẻ tung hô, cổ xúy thời gian qua.

Không ít người trẻ đang thiếu hụt các kỹ năng để sàng lọc hình mẫu tốt. Xã hội hiện nay lại chưa xây dựng được nhiều hình tượng tốt để đối trọng với những hình mẫu xấu. Nếu không biết cách xây dựng nhân vật thì cái tốt, hình mẫu lý tưởng sẽ bị chìm đi. Khi các câu chuyện về hành vi bạo lực lại nhận được sự cổ xúy và không nhiều người dám đứng ra chống lại thì sẽ khiến nhiều người trẻ nhìn nhận theo hướng tiêu cực hơn. Chúng ta không dám lên tiếng và chấp nhận sống trong vỏ ốc thì làm cho cái xấu càng ngày càng trỗi dậy, đây là điều đáng cảnh báo!

PV: Vậy, chúng ta cần phải làm gì để khắc phục tình trạng trên và hình thành các chuẩn mực đúng đắn cho giới trẻ noi theo?

PGS, TS Phạm Mạnh Hà: Trước hết, chúng ta cần phải làm rõ và thực hành triệt để triết lý “Giáo dục con người”. Hình thành một thế hệ con người có tài mà thiếu đi giá trị đạo đức, thiên lệch về tư tưởng thì chỉ là bỏ đi. Cần cung cấp cho các bạn trẻ bộ lọc để hình thành con người chuẩn, chứ không phải chúng ta tìm cách để xây dựng chuẩn. Chúng ta phải trang bị cho các bạn trẻ biết cách sàng lọc và phân biệt được đúng-sai, tốt-xấu. Về mặt quản lý Nhà nước, cần phải có bộ lọc về an ninh, chính trị và bộ lọc về văn hóa. Các hành vi xấu, lệch chuẩn thì ngay lập tức phải có chế tài ngăn chặn chứ không để người trẻ tự do tiếp cận. Bên cạnh đó, giới báo chí, truyền thông cũng cần cân nhắc khi khai thác nhân vật, câu chuyện mang tính lệch chuẩn dù là theo hướng phê bình. Chúng ta đưa tin sâu, phân tích kỹ thì vô hình trung đang giúp các hành vi lệch chuẩn có tên tuổi, có chỗ đứng trong nhận thức của mọi người. Về phía gia đình, đây là môi trường quan trọng nhất để hình thành những phẩm chất tích cực, phù hợp với xã hội. Cha mẹ phải là tấm gương cho con trẻ soi chiếu và điều chỉnh thái độ, hành vi của mình. Làm tốt được những điều đó, giới trẻ sẽ có điểm tựa vững vàng về tư tưởng, tinh thần, có nhận thức đúng đắn và tránh xa những hình mẫu lệch chuẩn.

 PV: Trân trọng cảm ơn ông!

DUY VĂN (thực hiện)