Đền Xã Tắc trước đây có tên là “Đàn miếu Xã Tắc Đại vương” (nơi lập đàn để tế long thần thổ địa của bản thôn) tọa lạc tại khu 3, phường Ka Long, thành phố Móng Cái. Tương truyền, đền Xã Tắc được xây dựng vào khoảng cuối thế kỉ XIII, đầu thế kỷ thứ XIV dưới thời nhà Trần để thờ thần Xã Tắc-Bản cảnh thành hoàng của châu Móng Cái xưa. Trước đây, đền Xã Tắc được xây dựng tại mép sông Thác Mang với quy mô khá lớn, gồm ba gian nhà, mặt quay về hướng Nam, mái lợp ngói âm dương. Đầu thế kỷ XX, trong một lần bão lớn, đền Xã Tắc bị sạt lở và được nhân dân di chuyển vào trong khu vực Xoáy Nguồn với quy mô nhỏ hơn trước. Do vậy, đền Xã Tắc còn có tên khác là miếu Xoáy Nguồn.

Quang cảnh đền Xã Tắc.

Trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm của lịch sử, ngôi đền đã nhiều lần được trùng tu. Với giá trị lịch sử, văn hóa, tâm linh của ngôi đền, năm 2005, đền Xã Tắc đã được UBND tỉnh Quảng Ninh xếp hạng là Di tích lịch sử-văn hóa cấp tỉnh. Năm 2009, đền Xã Tắc được đầu tư tôn tạo trên một khu đất cao theo hướng Nam, với diện tích khuôn viên khoảng 20.000m2. Ngôi đền chính có diện tích 308m2, được xây dựng theo kiểu chữ “công”. Trong đó tòa tiền đường gồm ba gian hai chái, hai gian chung đường và ba gian hậu cung. Với nguyên liệu chủ yếu bằng gỗ lim, tường xây gạch, đền được xây 2 tầng, 8 mái với những họa tiết hoa văn chạm trổ truyền thống, tinh xảo, mái lợp ngói mũi hài. Hiện nay, đền Xã Tắc là địa điểm sinh hoạt tín ngưỡng, tâm linh linh thiêng của người dân Móng Cái và các vùng lân cận. Ngoài những ngày cúng rằm và mồng một hằng tháng, hằng năm tại đền còn diễn ra 5 ngày lễ chính là ngày 16-1, 2-5, 16-8, 16-12, 18-12 (âm lịch). Trong những ngày này, người dân trong khu vực được chia thành 5 tổ. Trong một năm, mỗi tổ được phân công lo một lễ chính. Ngày 16-1 là ngày lễ cầu an. Trong ngày này, con lợn được đem ra giết thịt, lòng lợn được nấu thành một vạc cháo to, thịt được luộc lên làm lễ cúng Xã Tắc Đại Vương. Ngoài ra, người dân trong tổ còn làm thuyền giấy, sắm nhiều hoa quả, vàng mã, rượu, bánh… cúng trong suốt một ngày sau đó mang thuyền thả xuống sông cầu bình an, cầu tài, cầu lộc. Nghi lễ này kéo dài và tồn tại suốt nhiều thế kỷ.

Với người dân sống trên địa bàn, đền Xã Tắc từ lâu đã trở thành một chốn linh thiêng để họ gửi gắm những tâm tư, nguyện vọng rất đỗi đời thường của mình. Dần dần, ngôi đền không chỉ mang ý nghĩa là một cơ sở thờ tự, một nơi thể hiện văn hóa, tín ngưỡng của người Việt mà nó còn chứa đựng một ý nghĩa văn hóa lớn hơn.

Uy nghi giữa đất trời Đông Bắc lồng lộng, cạnh kề ngã ba sông biên giới, đền Xã Tắc đã vượt ra khỏi phạm vi thờ thần của một vùng đất để trở thành nơi thờ thần của non sông gấm vóc Việt Nam. Với việc phát huy các giá trị lịch sử, văn hóa gắn với các yếu tố phát triển đương đại qua phục hồi Lễ tế đàn Xã Tắc, nhân dân địa phương và du khách sẽ có dịp chiêm bái, hưởng thụ văn hóa tín ngưỡng tâm linh của dân tộc Việt Nam.

Bài và ảnh: MINH TÂM