1. Từ “đa phương tiện” đến “đa nền tảng”; đặc trưng và những thách thức

Khái niệm “báo chí đa nền tảng” thường bị nhầm lẫn với “báo chí đa phương tiện” hoặc “báo chí tích hợp”. Trong giai đoạn đầu của quá trình số hóa, các cơ quan báo chí chủ yếu tập trung chuyển đổi nội dung từ bản in sang phiên bản điện tử trên web, sau đó bổ sung thêm hình ảnh, video và đồ họa tương tác nhằm tăng tính hấp dẫn. Giai đoạn này, mô hình báo chí đa phương tiện (multimedia journalism) là trung tâm. Tuy nhiên, bước sang thập niên 2010, sự phổ biến của các thiết bị di động, mạng xã hội và công nghệ cá nhân hóa đã đặt ra yêu cầu mới về mặt cấu trúc tổ chức và quy trình hoạt động báo chí. Từ đây, mô hình “đa nền tảng” (multi- platform journalism) ra đời, đòi hỏi báo chí không chỉ sản xuất nhiều định dạng nội dung mà còn phải phân phối một cách tối ưu trên nhiều nền tảng khác nhau như website, ứng dụng di động, YouTube, TikTok, podcast và mạng xã hội.

Theo Pavlik và Bridges (2013), mặc dù nghiên cứu của họ tập trung vào công nghệ thực tế tăng cường trong báo chí, nhưng có thể hiểu rộng rằng báo chí đa nền tảng bao gồm việc sản xuất nội dung dưới nhiều hình thức và phân phối qua các kênh số khác nhau nhằm tăng cường tiếp cận và tương tác với khán giả mục tiêu­(1). Quan điểm này cũng được thảo luận bởi Deuze (2008) khi nhấn mạnh rằng “tính đa nền tảng không chỉ là sự bổ sung công nghệ mà là một sự thay đổi mô hình văn hóa trong cách mà các tổ chức báo chí tự tổ chức, hợp tác và sản xuất tin tức”(2). Như vậy, việc định nghĩa lại báo chí đa nền tảng cần phải vượt ra khỏi phạm vi kỹ thuật để bao hàm cả những thay đổi cấu trúc và chiến lược tổ chức.

Ảnh minh họa. Nguồn: vneconomy.vn 

Báo chí đa nền tảng có 3 đặc trưng cốt lõi: Thứ nhất, báo chí đa nền tảng hiện đại không còn tập trung vào một nền tảng duy nhất mà hướng tới việc xây dựng một “kiến trúc nội dung phân tán” (distributed content architecture). Trong mô hình này, mỗi nền tảng đóng vai trò như một điểm chạm chiến lược với công chúng, từ đó đòi hỏi việc định dạng và điều chỉnh nội dung phù hợp với đặc điểm người dùng và thuật toán phân phối của từng nền tảng. Chẳng hạn, trong khi bài báo trên website cần dài, có chiều sâu thì nội dung trên TikTok lại yêu cầu độ ngắn gọn, hình ảnh sinh động và tính giải trí cao. The New York Times hiện đã có đội ngũ chuyên biệt để sản xuất video ngắn cho TikTok Instagram Reels và YouTube Shorts, bên cạnh việc duy trì nội dung chuyên sâu trên web và ứng dụng trả phí của mình.

Thứ hai, báo chí đa nền tảng đòi hỏi một mô hình sản xuất nội dung tích hợp và linh hoạt. Khác với mô hình tuyến tính truyền thống (phóng viên viết tin, biên tập viên duyệt, thư ký tòa soạn đăng tải), các tòa soạn hiện đại như BBC hay Washington Post đã chuyển sang mô hình “tòa soạn tích hợp” (integrated newsroom), nơi mọi bộ phận - từ sản xuất, biên tập, phân tích dữ liệu đến truyền thông xã hội - cùng cộng tác trong thời gian thực để sản xuất và phân phối nội dung trên nhiều nền tảng. Mỗi tác phẩm báo chí được coi là một “modul” nội dung có thể được tái cấu trúc, mở rộng hoặc cắt nhỏ để phù hợp với nhu cầu của từng nền tảng(3).

Thứ ba, yếu tố dữ liệu (data) đóng vai trò trung tâm trong báo chí đa nền tảng. Không chỉ là công cụ để hiểu độc giả, dữ liệu còn trở thành yếu tố định hướng sản xuất nội dung, tối ưu hóa tiêu đề, thời gian đăng tải, thậm chí cá nhân hóa nội dung theo từng nhóm người dùng. Báo chí hiện đại đang chuyển dịch từ “one to many” sang “one-to-one journalism” - tức mỗi người dùng được tiếp cận những nội dung phù hợp với thói quen và hành vi của họ. Tại Việt Nam, các tòa soạn như VnExpress hay Tuổi trẻ, VietnamPlus cũng đã ứng dụng các thuật toán đề xuất nội dung để cá nhân hóa trải nghiệm đọc báo trên nền tảng di động.

Tuy nhiên, việc chuyển đổi sang mô hình đa nền tảng không phải không đi kèm thách thức. Một trong những vấn đề lớn là sự phân mảnh công chúng, khiến cho việc xây dựng lòng trung thành độc giả trở nên khó khăn hơn. Khi người dùng tiếp cận thông tin qua TikTok, Facebook hay các nền tảng của bên thứ ba, họ ít có xu hướng quay trở lại website hoặc ứng dụng gốc của cơ quan báo chí. Điều này dẫn đến sự phụ thuộc ngày càng lớn vào thuật toán, làm suy yếu thương hiệu báo chí truyền thống(4).

Bên cạnh đó, vấn đề quản trị tổ chức cũng đặt ra nhiều áp lực. Mô hình tòa soạn tích hợp đòi hỏi sự phối hợp liên ngành giữa báo chí, công nghệ, dữ liệu và tiếp thị. Tại Việt Nam, không nhiều cơ quan báo chí có đủ nguồn lực để tuyển dụng các vị trí như kỹ sư dữ liệu, chuyên gia UX/UI, biên tập viên video ngắn... Điều này khiến quá trình chuyển đổi số thường chỉ dừng lại ở hình thức, thiếu chiều sâu về mặt cấu trúc. Đồng thời, các vấn đề về đạo đức báo chí trong môi trường số như giật tít câu view, nội dung nửa thật nửa giả hoặc chạy theo thị hiếu tầm thường, đang đặt ra thách thức lớn cho việc duy trì niềm tin công chúng(5).

2. Ba mô hình đặc trưng của báo chí đa nền tảng mới

Một trong những dấu hiệu cho thấy sự phát triển đến mức trưởng thành của báo chí đa nền tảng trong bối cảnh truyền thông hiện đại chính là sự hình thành và triển khai rộng rãi các mô hình tòa soạn mới, phù hợp với yêu cầu sản xuất nội dung liên nền tảng, đồng thời tối ưu hóa quy trình vận hành theo hướng dữ liệu hóa, tương tác hóa và tự động hóa. Ba mô hình nổi bật được triển khai tại nhiều quốc gia phát triển bao gồm: tòa soạn tích hợp (integrated newsroom), trung tâm nội dung hợp nhất (content hub) và phòng tin ưu tiên di động (mobile-first newsroom).

Tòa soạn tích hợp là mô hình tổ chức lại toàn bộ cấu trúc phòng tin, phá vỡ sự phân tách giữa các bộ phận làm báo in, báo mạng, phát thanh, truyền hình và mạng xã hội, nhằm tạo ra một quy trình sản xuất nội dung thống nhất cho nhiều nền tảng. Sự tích hợp không chỉ diễn ra ở cấp độ con người và tổ chức, mà còn ở cấp độ công cụ, hệ thống dữ liệu và tiêu chí vận hành. The Guardian (Anh) là một ví dụ điển hình. Từ năm 2008, tòa soạn này đã thực hiện cải tổ mạnh mẽ bằng cách đưa toàn bộ nhân sự từ các ban khác nhau vào một không gian làm việc chung, thiết kế lại luồng sản xuất nội dung sao cho mỗi sản phẩm có thể được biên tập lại và phân phối linh hoạt trên nhiều nền tảng, tùy theo nhu cầu của từng nhóm độc giả. Điều này cho phép tòa soạn tối ưu hóa nhân lực, rút ngắn thời gian xử lý thông tin và nâng cao hiệu quả phối hợp giữa các nhóm chức năng như sản xuất nội dung, truyền thông xã hội, kỹ thuật và phân tích dữ liệu(6).

Tiến xa hơn về mặt chiến lược, một số cơ quan báo chí như BBC News, Reuters hay Al Jazeera đã triển khai mô hình content hub, được hiểu là trung tâm sản xuất nội dung tích hợp theo hướng module hóa, nơi tất cả thông tin, dữ liệu, tư liệu, video, âm thanh và hình ảnh được tổ chức theo chuẩn chung, lưu trữ tập trung và có khả năng tái sử dụng linh hoạt. Mỗi đơn vị sản xuất trong hệ thống có thể truy cập, chỉnh sửa hoặc phối hợp để tạo ra các sản phẩm báo chí mới phù hợp với từng nền tảng mà không cần khởi tạo từ đầu. Đây là cách tiếp cận giúp tiết kiệm chi phí, giảm trùng lặp nội dung và nâng cao tính đồng bộ trong thông tin báo chí. Theo nghiên cứu của Newman (2021), các content hub hiện đại còn tích hợp hệ thống phân tích dữ liệu thời gian thực (real-time analytics), giúp nhà báo nhận biết xu hướng, phản ứng của độc giả và điều chỉnh nội dung một cách nhanh chóng(7).

Trong khi đó, mobile-first tòa soạn là mô hình đang trở thành tiêu chuẩn tại nhiều tổ chức báo chí quốc tế, khi phần lớn công chúng hiện nay tiếp cận tin tức qua điện thoại thông minh. Đặc trưng của mô hình này là việc thiết kế và sản xuất nội dung báo chí được tối ưu hóa cho nền tảng di động ngay từ đầu, thay vì sản xuất nội dung dài cho web hoặc báo in rồi mới “cắt gọt” để đưa lên điện thoại. Các sản phẩm báo chí theo mô hình mobile-first thường có cấu trúc ngắn gọn, tiêu đề rõ ràng, trình bày sinh động với ảnh, video và yếu tố tương tác phù hợp với thao tác cảm ứng. Quartz (Mỹ) là một trong những cơ quan báo chí tiên phong với ứng dụng báo chí thiết kế theo hướng hội thoại, cho phép người đọc “chat” để nhận tin tức, đặt câu hỏi và gợi ý chủ đề cho tòa soạn. Tương tự, Nikkei Asian Review (Nhật Bản) đã cải tổ mạnh mẽ giao diện và nội dung để phục vụ người dùng di động là chính, từ đó mở rộng đáng kể thị phần độc giả khu vực Đông Á.

Tại Việt Nam, các yếu tố của những mô hình kể trên cũng đang dần xuất hiện, dù ở quy mô nhỏ hơn. VTV Digital đã xây dựng hệ thống quản trị nội dung tập trung (CMS) và chia nhỏ nhóm sản xuất theo từng luồng: thời sự, giải trí, video ngắn, mạng xã hội... với quy trình linh hoạt, hướng đến sản phẩm đa định dạng. VnExpress có nhóm biên tập riêng cho bản mobile, đầu tư sản xuất podcast, video ngắn và bản tin dạng stories. Tuy nhiên, việc triển khai toàn diện các mô hình như content hub hay tòa soạn tích hợp vẫn còn gặp rào cản về nguồn lực, năng lực quản trị thay đổi và trình độ nhân sự kỹ thuật số.

3. Báo chí đa nền tảng và sứ mệnh trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc

Ở cấp độ toàn cầu, nhiều cơ quan báo chí lớn đã định hình lại cấu trúc tổ chức và chiến lược nội dung để thích ứng với môi trường đa nền tảng. BBC từ năm 2016 đã xây dựng chiến lược “Digital First”, đồng thời tái cấu trúc các phòng ban để hình thành các nhóm sản xuất linh hoạt theo nội dung và nền tảng(8). The Guardian triển khai mô hình “audience-focused newsroom”, đặt công chúng làm trung tâm cho mọi hoạt động sản xuất và điều chỉnh chiến lược nội dung theo từng phân khúc khán giả. The Washington Post - dưới sự điều hành của Jeff Bezos - đã đầu tư vào công nghệ Arc Publishing để tích hợp quy trình xuất bản đa nền tảng chỉ với một lần thao tác.

Tại Việt Nam, mặc dù xuất phát muộn hơn, nhưng nhiều cơ quan báo chí đã có bước chuyển mình đáng kể. Báo Tuổi trẻ, VietnamPlus và VTV Digital là những ví dụ tiêu biểu trong việc phát triển các nền tảng nội dung số song song với hoạt động báo chí truyền thống. Tuổi trẻ xây dựng các loạt phóng sự video ngắn trên YouTube và TikTok để tiếp cận độc giả trẻ, đồng thời duy trì các bản tin chuyên sâu trên báo in và web. VietnamPlus (Thông tấn xã Việt Nam) đã triển khai hệ thống CMS đa nền tảng, cho phép sản xuất đồng thời các bản tin bằng nhiều ngôn ngữ, phân phối trên cả ứng dụng, mạng xã hội và nền tảng OTT. VTV Digital với thương hiệu VTV24 đã trở thành một trong những kênh báo chí truyền hình tiên phong trong sản xuất nội dung tương tác, giải trí hóa thông tin thời sự.

Việt Nam hiện đang bước vào một giai đoạn phát triển mới, được xác định là kỷ nguyên “vươn mình mạnh mẽ” với khát vọng trở thành quốc gia phát triển, có thu nhập cao vào năm 2045. Khát vọng đó không chỉ là mục tiêu kinh tế, mà là bước chuyển toàn diện về thể chế, công nghệ, văn hóa và con người Việt Nam trong bối cảnh thế giới đầy biến động. Trong Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22-12-2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia, báo chí và truyền thông được xác định là một trong các lĩnh vực hạt nhân cần chuyển đổi mạnh mẽ để đồng hành và dẫn dắt xã hội bước vào kỷ nguyên số. Trong bối cảnh đó, báo chí đa nền tảng không chỉ là lựa chọn về mặt kỹ thuật, mà còn là biểu hiện trực tiếp của một tầm nhìn chiến lược: biến báo chí trở thành công cụ kiến tạo không gian công, cổ vũ đổi mới sáng tạo, và thúc đẩy sự gắn kết xã hội trong một kỷ nguyên phát triển mới của dân tộc.

Trước hết, báo chí đa nền tảng đóng vai trò then chốt trong việc lan tỏa tư tưởng đổi mới, tinh thần dân tộc, ý chí tự cường và khát vọng phát triển - những trụ cột tinh thần cho kỷ nguyên vươn mình. Với khả năng hiện diện đồng thời trên nhiều kênh truyền thông - từ báo in, báo điện tử đến mạng xã hội, video ngắn và podcast - báo chí đa nền tảng cho phép thông điệp chiến lược của quốc gia đến được với mọi tầng lớp nhân dân, nhất là giới trẻ - lực lượng quyết định tương lai dân tộc. Những loạt bài như “Khát vọng Việt Nam”, “Make in Vietnam”, “Chuyển đổi số quốc gia” trên các nền tảng của Báo điện tử Chính phủ, VietnamPlus, VTV Digital, Tuổi Trẻ Online... cho thấy báo chí đa nền tảng đang góp phần hình thành hệ sinh thái truyền thông cổ vũ các giá trị tích cực, khơi dậy tinh thần trách nhiệm công dân trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Thứ hai, báo chí đa nền tảng giúp rút ngắn khoảng cách thông tin giữa nhà nước và nhân dân, giữa trung ương và địa phương, giữa các nhóm xã hội. Trong một xã hội đang đô thị hóa nhanh và phân hóa về không gian tiếp cận thông tin, báo chí nếu chỉ sử dụng một nền tảng (chẳng hạn báo in hoặc truyền hình truyền thống) thì không thể bao phủ hiệu quả toàn xã hội. Chính sự đa nền tảng - với các nền tảng số như mobile app, mạng xã hội, hệ thống OTT, chatbot tin tức... - đã giúp thông tin công vụ, chính sách mới, kết quả điều hành phát triển quốc gia lan tỏa nhanh và sâu hơn. Qua đó, báo chí góp phần xây dựng một xã hội minh bạch, đồng thuận và năng động hơn - điều kiện cần thiết cho một quốc gia đang hướng tới hiện đại hóa.

Thứ ba, báo chí đa nền tảng là phương tiện để Việt Nam “số hóa bản sắc”, chủ động tham gia vào không gian công toàn cầu bằng tiếng nói và hình ảnh riêng biệt. Trong thời đại mà truyền thông xuyên biên giới và định danh quốc gia không chỉ được thiết lập qua kinh tế hay chính trị mà còn qua “sức mạnh mềm”, báo chí chính thống nếu không hiện diện hiệu quả trên các nền tảng toàn cầu sẽ bị các nguồn thông tin không chính thống lấn át. Việc các cơ quan báo chí Việt Nam như VietnamPlus, VTV4, Nhân Dân TV, Báo Quân đội nhân dân... đẩy mạnh sản xuất nội dung đa ngôn ngữ, tích hợp đa nền tảng để truyền tải hình ảnh Việt Nam ra thế giới chính là hành động hiện thực hóa chiến lược xây dựng thương hiệu quốc gia bằng truyền thông. Đây cũng là nhiệm vụ thiết yếu để củng cố vị thế Việt Nam trong cấu trúc truyền thông toàn cầu - một phần quan trọng của kỷ nguyên vươn mình.

Cuối cùng, báo chí đa nền tảng chính là minh chứng sống động cho sự chuyển đổi tư duy quản trị trong nền báo chí Việt Nam: Từ nhà nước bao cấp sang cơ chế chủ động - linh hoạt - thị trường trong khuôn khổ định hướng. Khi chuyển sang mô hình đa nền tảng, cơ quan báo chí buộc phải tái cấu trúc tổ chức, đa dạng hóa nguồn thu, phát triển sản phẩm truyền thông theo hành vi người dùng và ứng dụng công nghệ tiên tiến. Đây là mô hình phù hợp với tầm nhìn phát triển quốc gia trong Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng trong đó xác định báo chí, truyền thông là một trong những lĩnh vực phải tiên phong trong đổi mới sáng tạo, góp phần nâng cao năng lực quốc gia thích ứng với biến đổi toàn cầu.

Như vậy, mối quan hệ giữa báo chí đa nền tảng và kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam là mối quan hệ tương hỗ. Một mặt, báo chí đa nền tảng là phương tiện hữu hiệu để thực thi các chiến lược phát triển quốc gia một cách lan tỏa và hiệu quả. Mặt khác, chính bối cảnh phát triển mới - với yêu cầu đổi mới tư duy, công nghệ và mô hình xã hội - cũng đang tạo điều kiện và áp lực để báo chí buộc phải chuyển mình toàn diện. Trong tiến trình đó, nhà nước cần tạo hành lang pháp lý mở, khuyến khích đổi mới sáng tạo trong báo chí; các cơ sở đào tạo cần điều chỉnh chương trình theo hướng tích hợp kỹ năng đa nền tảng; và mỗi nhà báo cần trang bị tư duy toàn diện về công nghệ, dữ liệu và đạo đức số để không bị tụt hậu trong chính dòng chảy phát triển của dân tộc.

------------------------

(1) Pavlik, J., & Bridges, F.: The emergence of augmented reality (AR) as a storytelling medium in journalism. Journalism & Communication Monographs, 2013, 15(1), 4-59. https://doi.org/10.1177/ 1522637912470819.

(2) Deuze, M.: The changing context of news work: Liquid journalism and monitorial citizenship. International Journal of Communication, 2008, 2, 848-865.

(3) Anderson, C. W., Bell, E., & Shirky, C.: Post-industrial journalism: Adapting to the present. Columbia Journalism School, 2012.

(4) Napoli, P.M.: Audience evolution: New technologies and the transformation of media audiences. Columbia University Press, 2011

(5) Nguyễn Hồng Vinh: Báo chí cách mạng Việt Nam trong kỷ nguyên mới, Tạp chí Lý luận Chính trị, 2021, 5, 24-30.

(6) Deuze, M: The changing context of news work: Liquid journalism and monitorial citizenship. International Journal of Communication, 2008, 2, 848-865.

(7) Newman, N.: Journalism, media, and technology trends and predictions 2021. Reuters Institute for the Study of Journalism, 2021.

(8) BBC: Annual Plan 2020/21. British Broadcasting Corporation, 2020.

TS PHAN VĂN KIỀN, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Diễn đàn 100 năm báo chí đồng hành cùng dân tộc xem các tin, bài liên quan.