Trong bối cảnh hằng năm các tranh chấp, khiếu kiện không ngừng tăng lên cả về số lượng và tính chất phức tạp, khối lượng công việc của tòa ngày càng nặng nề thêm. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến nhiều vụ việc tòa thụ lý mất thời gian hơn, các đương sự cũng mệt mỏi chờ đợi, theo đuổi. Đó là chưa kể, rất có thể có những sai sót trong quá trình xét xử theo trình tự tố tụng, bởi đây là một công việc có tính chất khó khăn, phức tạp đặc thù.
Vấn đề hòa giải, đối thoại đã thực sự được nghiên cứu, thí điểm nghiêm túc ở một số địa phương trong những năm gần đây, bởi những lợi ích không thể phủ nhận. Hòa giải, đối thoại được nhiều nước tiên tiến trên thế giới áp dụng và nó phù hợp với sự phát triển. Đây cũng là phương thức hữu hiệu để bảo đảm quyền quyết định và tự định đoạt của các đương sự, cũng là quyền cơ bản của công dân. Một điều dễ nhận thấy, nếu đi theo con đường tố tụng của tòa, một vụ án có thể mất nhiều thời gian, chi phí, công sức bởi trình tự các cấp tòa. Nhưng với hòa giải, đối thoại, trình tự đơn giản hơn nhiều, điều này phù hợp với các vụ án dân sự, hôn nhân và gia đình, lao động, tranh chấp thương mại, khiếu kiện hành chính... Hơn nữa, hòa giải thành, đối thoại thành rất thuận lợi cho việc thi hành án, bởi phần lớn được các bên tự nguyện thực thi.
Quá trình thực hiện hòa giải, đối thoại, điều quan trọng nhất là xây dựng được lòng tin, khi mâu thuẫn không bị các bên đẩy đi quá xa. Khi lòng tin của các bên có điều kiện được thực thi, họ hoàn toàn có thể bỏ qua những vấn đề phát sinh, sự tự ái, tự cao tự đại, thậm chí là cả quyền lợi… để đi đến kết thúc vấn đề, tránh được việc khiếu nại, kiện tụng sau đó. Đây là mô hình mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, giải quyết hiệu quả những mâu thuẫn, tranh chấp phát sinh trong đời sống xã hội, phù hợp với xu hướng phát triển của thế giới.
Một trong những điểm rất hay của hòa giải thành, đối thoại thành là sau đó các bên đương sự có thể xích lại gần nhau, có cơ hội nối lại tình cảm vốn đang rạn nứt. Điều này cũng góp phần quan trọng giữ gìn ổn định trật tự xã hội, tạo đồng thuận và xây dựng khối đoàn kết trong nhân dân. Còn nếu giải quyết theo con đường tố tụng của tòa án, khi bản án đã tuyên, gần như các cánh cửa tình cảm đều đóng lại.
Hiện nay, nhiều tỉnh đã thực hiện thí điểm thành lập các trung tâm hòa giải, đối thoại thuộc TAND hai cấp của tỉnh. Theo số liệu của TAND tối cao, các trung tâm này đã hòa giải thành, đối thoại thành hàng nghìn vụ việc mà không phải đưa ra xét xử; tỷ lệ hòa giải thành, đối thoại thành tại các địa phương thí điểm đạt hơn 74% số vụ. Điều này cho thấy, triển vọng cho một phương thức giải quyết mâu thuẫn xã hội rất khả quan, nhất là trong bối cảnh xuất hiện một số người dân có xu hướng “tự xử” khi xảy ra mâu thuẫn chứ không làm theo đòi hỏi của luật pháp.
Hiện dự án Luật Hòa giải, đối thoại tại tòa án đang từng bước được hoàn thiện để trình Quốc hội xem xét. Theo đánh giá của nhiều chuyên gia, luật này ra đời sẽ có tác động lớn đến mọi mặt xã hội.
NGUYỄN TUẤN