QĐND - Anh hùng LLVT nhân dân Tôn Minh Lai tên thật là Võ Ngọc Minh. Thời hoạt động tình báo trong lòng địch, ông có mật danh M.40. Ông sinh ra và lớn lên tại thị xã Thủ Dầu Một (Bình Dương hiện nay). Tháng 3-1947, ông nhập ngũ và được phân công làm trinh sát nắm địch ở thị xã Rạch Giá.

Sau năm 1954, theo phân công của tổ chức, ông ở lại miền Nam làm công tác giao thông tình báo. Thời gian này, đế quốc Mỹ dùng chính quyền tay sai đàn áp, bắt bớ những người kháng chiến, yêu nước hết sức tàn bạo. Nhiều cán bộ của ta bị địch bắt, thủ tiêu, trong đó có những cán bộ, chiến sĩ tình báo. Tôn Minh Lai bị mất liên lạc với tổ chức, ông chọn nghề đạp xích lô để có điều kiện đi lại hợp pháp. Từ đó, chiếc xích lô trở thành "vật bất ly thân" của ông trên đường phố Sài Gòn đầy rẫy cảnh sát, mật vụ.

Năm 1967, ông bắt liên lạc trở lại được với tổ chức. Trong Tổng tiến công Xuân Mậu Thân 1968 và Xuân 1972, địch tăng cường phong tỏa nhưng với tài ngụy trang khéo léo, Tôn Minh Lai vẫn cùng chiếc xích lô đi về như con thoi, chuyển nhận tài liệu bảo đảm bí mật an toàn. Nhịp độ của những chuyến liên lạc ngày một tăng. Ngày 7-1-1968, đặc công ta đánh vào nhà máy điện. Lúc đi quan sát, ông bị bọn quân cảnh bắt. Tra khảo không khai thác được gì, chúng đành thả ông vì sợ không có chi phí giam giữ.

Anh hùng Tôn Minh Lai và chiếc xích lô trong một lần đi hoạt động trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Ảnh chụp lại

Tôn Minh Lai đã gây dựng được cơ sở và mạng lưới giao liên ở chính nơi địch canh phòng gắt gao nhất. Thông tin liên lạc giữa nội và ngoại thành được thông suốt bằng những chuyến chuyển tài liệu, tin tức của người giao thông tình báo trong rất nhiều vai diễn. Lúc sắm vai đi thăm bà con, lúc đi giỗ, bữa đi lễ chùa và thường là trong vai "ông già đạp xích lô"… kèm theo đó là tài liệu, phim ảnh của cơ sở đưa ra. Cùng với cơ sở của mình, ông đã gửi sớm cho tổ chức những tin tức và tài liệu quan trọng như: Kế hoạch quân sự, kế hoạch AB hàng năm của Mỹ-ngụy; kế hoạch phản kích của địch sau đợt 2 Mậu Thân 1968; kế hoạch hành quân của địch trong chiến dịch Đường 9-Nam Lào; kế hoạch đánh phá miền Bắc bằng không quân… và hàng chục cuốn phim ảnh, bản đồ. Các tin tức, tài liệu trên góp phần làm cơ sở cho Trung ương và Quân ủy Trung ương nhận định tình hình, đề ra chiến lược cơ bản đánh bại các chiến lược của địch.

Đặc biệt, cuối năm 1974, đầu năm 1975, theo chỉ thị của cấp trên, ông khéo léo ngụy trang và chuyển kịp thời tấm bản đồ Sài Gòn-Gia Định có đánh dấu các điểm ngụy quân, ngụy quyền, bọn Mỹ đóng giữ ra căn cứ phục vụ cấp trên nghiên cứu và chỉ đạo quân ta tiến vào Sài Gòn đúng hướng, đúng mục tiêu.

Cuộc đời Anh hùng LLVT nhân dân Tôn Minh Lai là tấm gương thầm lặng tận hiến cho mục tiêu giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc. Ông không có gia đình riêng. Ông đã đi xa, hình ảnh còn lại của ông với thế hệ mai sau chính là tấm hình ông cùng xích lô đi hoạt động ở Sài Gòn. Tấm ảnh đó cũng là hiện vật quý được trưng bày tại Bảo tàng Tổng cục 2 hiện nay.

Bài và ảnh: TRẦN XUÂN