Nguyễn Khang: Nhà cách mạng sáng tạo, quyết đoán

QĐND - Dù đã hơn sáu thập kỷ trôi qua, cứ mỗi dịp kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám, người Việt Nam lại nhớ đến nhà cách mạng Nguyễn Khang - người lãnh đạo cuộc khởi nghĩa cướp chính quyền tại Hà Nội ngày 19-8-1945. Tên ông nay đã trở thành tên một tuyến phố dài hơn 2km nằm giữa Thủ đô Hà Nội nhưng hậu thế vẫn sẽ kể mãi về sự sáng tạo và tính quyết đoán của ông trước sự kiện lịch sử “nghìn năm có một” của dân tộc.

Thời cơ có một không hai

Đồng chí Nguyễn Khang. Ảnh tư liệu

Trong cuốn “Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám - Đoàn thanh niên cứu quốc Hoàng Diệu” (NXB Lao Động-1999), Nguyễn Khang đã viết: “Phong trào cứu quốc những ngày Tháng Tám đã lên cao tới mức không thể tưởng tượng được và người Hà Nội ai cũng xem mình là Việt Minh. Các hoạt động gần như công khai. Lúc này Trung ương đang mở Đại hội quốc dân ở Tân Trào nên nếu có chỉ thị thì cũng phải đợi một thời gian nữa mới tới. Nhưng thời cơ đã tới và không đợi chúng ta. Hơn nữa chỉ thị “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” của Trung ương ban hành từ dạo tháng 3 đã là cẩm nang mở cho Hà Nội hành động. Đúng ngày 15-8, Xứ ủy mở cuộc họp tại làng Vạn Phúc, Hà Đông (lúc này phần lớn lãnh đạo Xứ ủy đã đi họp ở Tân Trào). Cuộc họp nhận định tình hình và kết luận đây là thời cơ có một không hai để khởi nghĩa cướp chính quyền”.

Xứ ủy Bắc Kỳ, dưới sự chủ trì của Nguyễn Khang đã quyết định: Thành lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội để chỉ đạo công việc chuẩn bị và tiến hành khởi nghĩa ở Hà Nội. Việc chớp thời cơ này thật táo bạo vì ta chỉ dựa vào sức mạnh của chính nhân dân Thủ đô, với các tổ tự vệ chiến đấu mà chưa có sự hỗ trợ của đội quân giải phóng từ Trung ương và các chiến khu. Quyết định này nói lên sự sắc bén, dũng cảm chính trị và tinh thần trách nhiệm của Xứ ủy Bắc Kỳ cũng như cá nhân Nguyễn Khang. Vì lúc này, quân Nhật ở Hà Nội có khoảng hơn 1 vạn. Lực lượng của ta chỉ có ba chi đội tự vệ hơn 700 người, vũ khí thô sơ và mới qua vài lớp huấn luyện quân sự cấp tốc. Tuy nhiên phong trào quần chúng, các tổ chức Việt Minh đoàn thể thì rất mạnh và đã tập dượt qua đấu tranh nhiều lần... Ngày 17-8-1945, chính phủ thân Nhật Trần Trọng Kim tổ chức mít tinh ra mắt quốc dân hòng “tô vẽ” lại chính quyền bù nhìn. Chúng ta đã lường trước và âm thầm tổ chức lực lượng nòng cốt cướp diễn đàn mít tinh này và biến thành ngày hội của quần chúng với cờ đỏ sao vàng. Tại đây, đội danh dự đưa ra sáng kiến biến mít tinh thành cuộc tuần hành ủng hộ Việt Minh.

Thế là theo hướng dẫn của các đội tự vệ, quần chúng xếp thành hàng ngũ đi từ Nhà hát Lớn qua phố Tràng Tiền, rẽ sang Đinh Tiên Hoàng với những tiếng hô vang dậy “Ủng hộ Việt Minh!”, “Đả đảo chính phủ bù nhìn!”. Đi đến đâu bà con tham gia đến đó. Ngay cả lính bảo an của chính phủ bù nhìn cũng ôm súng nhập vào đoàn biểu tình. Trước không khí đó, cuộc họp “Hội đồng tư vấn Bắc Kỳ” của chính phủ Trần Trọng Kim đang tổ chức ở nhà Khai Trí - Tiến Đức tan tác như ong vỡ tổ.

Đoàn biểu tình chia thành nhiều mũi đi vào khắp các phố lớn, đến tận 22 giờ mới giải tán. Cuộc tuần hành này có ý nghĩa cực kỳ quan trọng cho ngày Tổng khởi nghĩa 19-8-1945. Nó bộc lộ và khẳng định sức mạnh vũ bão của quần chúng cách mạng. Ngay đêm đó Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội họp khẩn cấp và kết luận: Thời cơ khởi nghĩa đã chín muồi.

Vừa đấu tranh bạo lực, vừa kiên trì thuyết phục

Ông Lê Trọng Nghĩa, nguyên là ủy viên Ủy ban khởi nghĩa Hà Nội năm 1945, cho rằng: Nguyễn Khang không chỉ là nhà cách mạng đã sáng tạo và quyết đoán khi quyết định tổ chức khởi nghĩa ở Hà Nội mà không đợi chỉ thị từ Trung ương, ông còn để lại những dấu ấn rất đậm nét trong việc đánh sập chính quyền Khâm sai Bắc Kỳ và tạo dựng chính quyền nhân dân làm chủ thực sự Hà Nội, góp phần quan trọng, đảm bảo nhanh chóng, kịp thời đưa Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám đến toàn thắng!

Không chỉ táo bạo trong quyết định khởi nghĩa, đồng chí Nguyễn Khang cùng những người trong Ủy ban khởi nghĩa Hà Nội lúc đó còn vạch ra cho Hà Nội một phương thức đấu tranh khởi nghĩa mới - thích ứng nhất với tình hình thực tế lúc đó: Vừa dùng bạo lực quần chúng vừa kết hợp với đối thoại, thương lượng thuyết phục, để giành được thắng lợi quyết định. Phương thức đó đã được thực hiện một cách táo bạo, linh hoạt, qua các tình huống quyết liệt, đã thể hiện sự đúng đắn của nó và là yếu tố quyết định thắng lợi của cuộc khởi nghĩa 19-8-1945. Chính phương thức này đã dẫn đến cuộc đấu trí giữa Ủy ban Khởi nghĩa với quân đội Nhật khi quần chúng khởi nghĩa vào chiếm Trại Bảo an binh, quân đội Nhật đã trực tiếp can thiệp, đưa xe tăng cùng binh lính bao vây quanh Trại, đòi tước vũ khí quân ta. Đồng chí Nguyễn Khang đã cử người kiên trì điều đình, thương lượng khiến viên chỉ huy Nhật đã chấp thuận rút quân. Ta đã giải tỏa một cách êm thấm và tránh được cuộc đối đầu với quân đội Nhật. Và trong ngày 19-8, ta nhanh chóng chiếm các cơ quan đầu não chính trị, quân sự của chính quyền Khâm sai ở Hà Nội mà không phải nổ một phát súng.

Nhân dân Hà Nội chiếm Phủ khâm sai ngày 19-8-1945. Ảnh tư liệu

Thắng lợi ở Hà Nội lập tức kéo theo một sự rung động và làm tan vỡ hệ thống chính quyền thân Nhật ở toàn vùng. Các tỉnh trưởng, thị trưởng Hải Phòng, Thái Nguyên… đang ngóng trông tin từ Hà Nội, phải vội vàng chuyển sang tìm gặp và theo Việt Minh ở địa phương. Có thể nói, với đòn chí tử vào mục tiêu số 1 ở Hà Nội ngày 19-8, chính quyền Khâm sai ở miền Bắc đã sụp đổ!

Sau khi đã chiếm Phủ Khâm sai, ngay trong đêm 19-8, Xứ ủy đã cho thành lập Ủy ban Nhân dân Cách mạng Bắc Bộ và Ủy ban Nhân dân Cách mạng Hà Nội, đồng thời quyết định bằng mọi cách phải đưa công khai ra mắt quốc dân đồng bào và quốc tế, ngay sáng 20-8. Ủy ban Nhân dân Cách mạng Bắc Bộ lúc đó với Nguyễn Khang làm Chủ tịch đã chủ động tìm gặp Tổng tư lệnh kiêm Toàn quyền Nhật, tướng Tsu-chi-ha-shi, để nói cho họ biết: “Ta sẽ không đụng đến người Nhật và yêu cầu họ không can thiệp vào công việc của Việt Minh”. Chính tinh thần chủ động và thái độ kiên quyết này đã khiến quân Nhật phải thừa nhận chính quyền Việt Minh là nhà chức trách đương quyền tại Bắc Bộ phủ và cử sĩ quan liên lạc, đồng thời điện báo về Tô-ki-ô về tình hình Việt Nam.

Từ ngày 23 đến 25-8-1945, Ủy ban Nhân dân cách mạng Bắc Bộ và Ủy ban nhân dân cách mạng Hà Nội đã có vinh dự lớn: Phục vụ và bảo đảm an ninh tuyệt đối đón Bác Hồ và đồng chí Trường Chinh về Hà Nội, tiếp tục giải quyết quan hệ mới được mở ra với quân đội Nhật… và chuẩn bị lập Chính phủ Trung ương. Và ngày 2-9-1945, trên quảng trường Ba Đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trịnh trọng tuyên bố nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, ngay khi quân đội Nhật đang còn có mặt ở Hà Nội và trước khi quân đội Đồng Minh tới.

Sau này, đồng chí Nguyễn Khang tiếp tục đảm nhiệm nhiều cương vị trọng trách, tiếp tục có những cống hiến to lớn cho sự nghiệp cách mạng, lịch sử Thủ đô đã ghi dấu ấn đậm nét về ông - người Chủ tịch Ủy ban Khởi nghĩa Hà Nội, người đại diện nổi bật của lớp thanh niên dấn thân theo cách mạng, giàu lòng yêu nước, dám nghĩ, dám làm và dám chịu trách nhiệm…

Ông tiêu biểu cho lớp người tiên phong trong phong trào cách mạng vĩ đại của nhân dân Việt Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng và Bác Hồ, đứng lên bằng chính sức mình để cứu mình, tiến vào thời đại mới từ cuộc Cách mạng Tháng Tám 1945 vĩ đại!

PGS, TS Lê Huy Chương