Tây Nguyên nằm ở địa hình cao, độ dốc lớn, khí hậu lại chia thành các mùa mưa nắng rõ rệt, mùa mưa thường xảy ra lũ lụt, trong khi mùa nắng lại khô hạn. Chính vì thế, sản xuất nông nghiệp ở Tây Nguyên muốn bền vững, không có cách nào khác là phải đẩy mạnh phát triển hệ thống thủy lợi.

Tây Nguyên có diện tích tự nhiên 54.474km2, dân số hơn 4 triệu 865 nghìn người, trong đó đồng bào dân tộc thiểu số chiếm 32,5%. Tây Nguyên là vùng đất có nhiều tiềm năng, thế mạnh phát triển nông nghiệp theo hướng chuyên canh lớn. Theo thống kê, toàn vùng Tây Nguyên có gần 1,6 triệu ha đất nông nghiệp, trong đó một triệu ha đất đỏ ba-zan, phù hợp phát triển cây công nghiệp dài ngày, nhất là cà phê, cao su, hồ tiêu. Trên thực tế các tỉnh trong vùng đã phát triển được hơn 850 nghìn ha cây công nghiệp dài ngày, trong đó có hơn 446 nghìn ha cà phê, 15 nghìn ha hồ tiêu, 124 nghìn ha cao su, 95 nghìn ha điều và 27 nghìn ha chè.

Hồ Ea Súp, Công trình thủy lợi lớn thứ 2 ở Tây Nguyên.

Tuy nhiên, từ 1980 trở về trước, do hệ thống thủy lợi chưa được quan tâm đầu tư đúng mức, năng lực tưới chỉ đảm bảo cho 20% tổng diện tích cây trồng của toàn vùng, nên nông nghiệp Tây Nguyên luôn trong tình trạng bấp bênh và thường xuyên phải hứng chịu những thiệt hại nặng nề khi xảy ra lũ lụt trong mùa mưa và hạn hán trong mùa khô. Những năm gần đây, đặc biệt là từ khi thực hiện Nghị quyết 10-NQ/TW Bộ Chính trị về phát triển kinh tế-xã hội và bảo đảm quốc phòng-an ninh vùng Tây Nguyên thời kỳ 2001-2010; Quyết định 168/2001/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc định hướng dài hạn, kế hoạch 5 năm 2001-2005 và những giải pháp cơ bản phát triển kinh tế-xã hội vùng Tây Nguyên, vùng Tây Nguyên đã được Trung ương quan tâm đầu tư lớn cho phát triển kinh tế xã hội, trong đó thủy lợi cũng được ưu tiên phát triển đúng mức. Riêng trên lĩnh vực thủy lợi, đã có 7 công trình lớn được đầu tư xây dựng, với kinh phí hàng nghìn tỷ đồng. Nhờ đó đến nay, năng lực tưới của hệ thống thủy lợi ở Tây Nguyên đã bảo đảm được cho 57% diện tích cây trồng và tỷ trọng kinh tế nông nghiệp Tây Nguyên vẫn duy trì ở mức hơn 50% trong cơ cấu kinh tế.

Ông Nguyễn Văn Sinh, Phó giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Đắc Lắc cho biết, hiện toàn tỉnh có hơn 550 công trình hồ đập thủy lợi lớn nhỏ (trong đó có 7 công trình có hồ chứa hơn 10 triệu m3, 33 công trình có hồ chứa hơn một triệu m3 còn lại là thủy lợi nhỏ), đã bảo đảm nguồn nước tưới cho 50 nghìn ha cà phê và 18 nghìn ha lúa nước, đạt tỷ lệ 50% tổng diện tích cây trồng. Mặc dù đã có nhiều nỗ lực, nhưng với thực trạng hệ thống thủy lợi hiện có ở Đắc Lắc, thì sản xuất nông nghiệp vẫn chưa thực sự bền vững. Đắc Lắc là tỉnh có diện tích cà phê lớn nhất nước, với 179 nghìn ha, trong khi cây cà phê rất cần nước tưới trong 6 tháng mùa khô, thế nhưng thực tế hệ thống thủy lợi mới bảo đảm nước tưới cho 50 nghìn ha, còn lại 129 nghìn ha cà phê phải trông chờ nguồn nước ngầm và sông suối.

Trong định hướng phát triển thủy lợi từ nay đến năm 2010, ông Nguyễn Trung Trình, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi Đắc Lắc cho biết: “Trung ương đang tiếp tục đầu tư cho Đắc Lắc những công trình thủy lợi lớn như Krông Búc hạ có tổng kinh phí đầu tư hơn 1.100 tỷ đồng, năng lực tưới cho gần 12 nghìn ha cây trồng. Công trình thủy lợi Ea Súp Thượng tiếp tục được đầu tư cho xây dựng hệ thống kênh chính tây, nhằm nâng năng lực tưới từ 1,5 nghìn ha hiện nay lên 8,5 nghìn ha khi hệ thống kênh mương này hoàn chỉnh”. Cũng theo ông Nguyễn Trung Trình, trong số những công trình thủy lợi được đầu tư xây dựng mới ở Đắc Lắc những năm gần đây, thì Thủy lợi Buôn Yông, ở huyện Chư M’gar được xem là mang lại hiệu quả kinh tế cao nhất. Với tổng kinh phí xây dựng 60 tỷ đồng, dung tích chứa 18 triệu m3 nước, thủy lợi Buôn Yông đã bảo đảm nước tưới cho hơn 3 nghìn ha cà phê ở các huyện Buôn Đôn và Chư M’gar. Từ năm 2003 trở về trước, khi chưa có thủy lợi Buôn Yông, cây cà phê ở Buôn Đôn và Chư M’gar liên tục bị thiệt hại do khô hạn trong mùa khô. Nhưng khi công trình thủy lợi Buôn Yông đưa vào khai thác, thì cây cà phê ở các huyện này không còn bị khô hạn nữa, tình trạng thiếu nước sinh hoạt cũng đã được khắc phục.

Theo ý kiến của những nhà chuyên môn, thì vấn đề đặt ra trong phát triển thủy lợi ở các tỉnh Tây Nguyên hiện nay, không chỉ là huy động các nguồn đầu tư cho xây dựng mới các công trình hồ đập, mà phải quản lý và khai thác có hiệu quả hệ thống thủy lợi hiện có. Trong đó có những vấn đề cần quan tâm như điều tiết và tích trữ nước trong mùa mưa, vận động người dân tưới nước vừa phải để tiết kiệm nguồn nước... Để làm việc này, mới đây tỉnh Đắc Lắc đã tổ chức tập huấn cho cán bộ thủy lợi các xã, huyện đang quản lý khai thác công trình thủy lợi về khai thác nguồn nước tiết kiệm, chống thất thoát, phát hiện và sửa chữa kịp thời những sự cố và từng bước thực hiện kiên cố hóa kênh mương.

Trao đổi với chúng tôi, Tiến sĩ Lê Ngọc Báu, Phó viện trưởng Viện Khoa học Kỹ thuật Nông-Lâm nghiệp Tây Nguyên cho rằng, yếu tố quan trọng hàng đầu bảo đảm cho sản xuất nông nghiệp bền vững đó là thủy lợi. Phải tiếp tục đầu tư nhiều hơn nữa cho phát triển thủy lợi ở Tây Nguyên. Làm cho hệ thống thủy lợi có đủ năng lực điều hòa lượng nước trong hai mùa mưa-nắng. Mùa mưa, các công trình thủy lợi tích nước, góp phần hạn chế lũ lụt, nhất là lũ quét. Bên cạnh đó cần có chiến lược giữ rừng và trồng rừng, mới mong giữ được nguồn nước mặt và nước ngầm ở Tây Nguyên.

Bài và ảnh: KIỀU BÌNH ĐỊNH