Cụ kết bạn thân với cụ Ngô Quang Huy, đốc học Bắc Ninh, sau này là ông ngoại đồng chí Tô Hiệu. Cũng như cụ Nguyễn Thiện Thuật, cụ Ngô Quang Huy được vua Hàm Nghi phong tước tán tương quân vụ, là một lãnh tụ rất có uy tín trong phong trào Bãi Sậy-Hưng Yên do cụ Nguyễn Thiện Thuật tức Tán Thuật lãnh đạo. Cụ bà Ngô Thị Lý-con gái danh tướng Ngô Quang Huy, thân mẫu của đồng chí Tô Hiệu vì lòng yêu nước quả cảm, có công nuôi dưỡng, bảo vệ cán bộ cách mạng, năm 2014 cũng đã được Chủ tịch nước truy tặng danh hiệu “Bà mẹ Việt Nam anh hùng”.
Đồng chí Tô Hiệu. Ảnh tư liệu
Trong cuộc đời hoạt động cách mạng, đồng chí Tô Hiệu đã rất quan tâm đến công tác giáo dục-đào tạo cán bộ, nâng cao dân trí, giác ngộ lòng yêu nước, tinh thần cách mạng trong quần chúng.
Năm 1934, sau khi mãn hạn tù Côn Đảo, đồng chí bị thực dân Pháp quản thúc tại quê hương Xuân Cầu. Không chấp nhận sự bao vây phong tỏa của kẻ thù, đồng chí Tô Hiệu đã cùng với một số đồng chí trung kiên tích cực khác khôi phục lại Xứ ủy Bắc Kỳ, phát động cao trào mặt trận dân chủ Đông Dương những năm 1936-1938. Với cương vị là Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ phụ trách công tác tổ chức và huấn luyện, đồng chí cùng với đồng chí Võ Nguyên Giáp đã được xứ ủy cử lãnh đạo hội truyền bá quốc ngữ do cụ Nguyễn Văn Tố làm chủ tịch. Đây là một tổ chức xã hội hoạt động rầm rộ, được đông đảo nhân sĩ trí thức và các nhà hảo tâm ủng hộ nhằm xóa nạn mù chữ, nhất là đối với người nghèo. Đồng chí đã bố trí ông Quảng Xuân Nam, người thôn Phúc Thọ, xã Xuân Cầu, Văn Giang (nay là xã Nghĩa Trụ, huyện Văn Giang) làm Tổng thư ký Hội Truyền bá Quốc ngữ.
Đồng chí Tô Hiệu rất quan tâm đến phong trào cách mạng tại quê nhà nên đã lập ra các hội chơi cờ tướng, hội thể thao bóng chuyền để tập hợp quần chúng; đặc biệt đồng chí đã mở lớp dạy chữ quốc ngữ tại đền quan công trong khuôn viên nhà mình. Đỉnh cao của hoạt động sáng tạo nhằm tập hợp quần chúng nâng cao dân trí là việc đồng chí Tô Hiệu vận động dân làng xây dựng Trường Kiêm bị Xuân Cầu-tương đương trường tiểu học bây giờ để dạy dỗ cho con em trong xã Xuân Cầu và trong vùng.
Trước năm 1945, xã Xuân Cầu có một trường tiểu học là cả một sự kiện lớn trong vùng. Bà con trong thôn, xã rất tự hào và phấn khởi nên đã tích cực đóng góp sức người, sức của vào công việc xây dựng trường. Đồng chí Tô Hiệu đã đề ra khẩu hiệu:
“Kẻ góp của, người góp công
Mong sao trường học chóng xong
Tinh thần đoàn kết muôn năm”
Những thanh niên trí thức của Xuân Cầu đang học tập và làm việc tại Hà Nội ngày cuối tuần cũng đạp xe về tham gia lao động xây dựng trường.
Mùa thu năm 1938, Trường Xuân Cầu được khánh thành trong niềm phấn khởi của phụ huynh và học sinh. Viên công sứ Bắc Ninh (trước 1947, Văn Giang thuộc Bắc Ninh) mặc dù biết những người cộng sản đứng sau việc xây dựng trường, vẫn phải "ngậm bồ hòn làm ngọt" về dự lễ khánh thành trường. Nhờ có trường học này mà hàng chục, hàng trăm học sinh trong vùng lần đầu tiên được cắp sách đến trường. Ở vào tuổi xấp xỉ 90, những người phụ nữ Xuân Cầu như bà Nguyễn Thị Phượng, Bà Đặng Thị Cam (thân mẫu của thượng tướng Tô Lâm, Bộ trưởng Bộ Công an) khi còn sống thường nói: Nhờ có anh Tô Hiệu thì phụ nữ chúng tôi mới được đi học (trước Cách mạng Tháng Tám, người phụ nữ nông thôn thường không được đi học). Sau Cách mạng Tháng Tám trường học này được đổi tên thành “Tô Hiệu học đường” và nay là Trường Tiểu học Tô Hiệu, xã Nghĩa Trụ, huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên.
Tháng 12-1939, đồng chí Tô Hiệu bị thực dân Pháp bắt và bị đày đi giam cầm tại nhà tù Sơn La. Vượt lên hoàn cảnh khó khăn, hà khắc của nhà tù, với cương vị là bí thư chi bộ, đồng chí đã cùng chi ủy nhà tù chủ trương “biến nhà tù thành trường học”: Những người tù cách mạng đã được tham gia các lớp học không chỉ về chính trị mà còn được học văn hóa, ngoại ngữ, quân sự, tổ chức nhà nước. Chính nhờ các lớp đào tạo này mà khi Cách mạng Tháng Tám thành công, hàng trăm cán bộ vốn bị giam giữ tại nhà tù Sơn La đã đảm nhiệm các vị trí lãnh đạo ở Trung ương và các địa phương.
Có thể khẳng định, trong hoàn cảnh hết sức khó khăn, ngặt nghèo, những hoạt động cách mạng giàu tính sáng tạo và nhiệt huyết của đồng chí Tô Hiệu dù ở trong song sắt của nhà tù đế quốc hay ở bên ngoài xã hội đã rất gần gũi với tư tưởng “học tập thường xuyên, học tập suốt đời”. Đồng chí trở thành một trong những người cộng sản tiên phong trong công tác khuyến học, khuyến tài.
HỮU TÍNH