Về miền đất sống bên… “thần Chết” (bài 3)

Bài 3: Những tiếng nói chặn bước tử thần

Buổi sáng, có tiếng gọi í ới đầu ngõ. Người đàn ông lùa vội bát cơm nguội rồi chạy vào góc nhà, vớ lấy cái máy rà. Đứa con 9 tuổi bất ngờ chạy lại, ôm lấy chân cha: “Cha ơi! Cha đừng đi kiếm bom nữa!”. “Không đi lấy gì mà ăn?”. “Đi kiếm củi, làm rẫy cũng sống được, chứ kiếm bom, chẳng may cha chết thì ai nuôi con?”. Người đàn ông giật mình nghe câu nói của đứa con bé bỏng. Cái máy rà rơi xuống đất”. Thầy giáo Phạm Ngọc Uy, Hiệu trưởng Trường tiểu học Tân Long (huyện Hướng Hóa) cho biết: “Câu chuyện ấy có được từ hoạt động giáo dục về bom mìn”…

Tiếng nói, tiếng hát “át” tiếng bom

Chiều đã muộn. Khói bếp trên những bản Vân Kiều ở xã Hướng Tân (huyện Hướng Hóa) đã bảng lảng nhưng anh Hồ Văn Lưu, Bí thư chi đoàn xã vẫn cặm cụi trong nhà cộng đồng thôn Trằm cùng mấy đoàn viên dịch các tài liệu tuyên truyền về bom mìn ra tiếng Vân Kiều, phục vụ buổi sinh hoạt chi đoàn vào buổi tối. 35 tuổi, Lưu lớn lên sau chiến tranh nhưng hầu như năm nào, anh cũng chứng kiến cảnh người dân trong làng bị chết vì bom mìn. Tính ra từ năm 1975 đến nay, cả xã đã có tới 53 người bị chết và bị thương vì bom mìn. Chỉ riêng từ năm 2009 đến nay, đã có 7 người thương vong sau hai vụ nổ “oái oăm”. Một vụ khi mấy anh em nhà Hồ Văn Trung ra vườn cuốc cà phê, một vụ khi chị Nhung ngồi đun bếp cùng mấy đứa nhỏ thì quả đạn găm trong cành cây phát nổ, giết chết một em bé 4 tuổi. Tài liệu trên cấp nhiều lần, nhiều đợt nên dẫu chưa qua bộ đội, trẻ em, thanh niên trong xã hầu hết ai cũng phân biệt được đâu là bom phá, đâu là bom bi, đạn pháo hay lựu đạn… Nhưng lần này, Đoàn cấp trên yêu cầu phải tuyên truyền mạnh việc không buôn bán phế liệu từ bom mìn. Tài liệu thì đã có, dịch ra thì dễ thôi nhưng làm sao để thanh niên, thiếu niên đến sinh hoạt thật nhiều, không lẽ chỉ nói chuyện tuyên truyền khô như… bom? Lưu lại tất tả phóng xe máy ra thị trấn, gặp Phó bí thư huyện đoàn Hà Ngọc Giao, mượn mấy đĩa ca nhạc về cho thêm “rôm rả”.

Một bức tranh đoạt giải cuộc thi vẽ tranh phòng chống tai nạn bom mìn ở Trường tiểu học Tân Long.

Tối 23-3-2010, trong khi ở thôn Trằm đang có buổi tuyên truyền bom mìn bằng tiếng dân tộc thiểu số thì tại xã Tân Hợp cách đó không xa, anh Hà Ngọc Giao đã có mặt để chỉ đạo một đêm sinh hoạt văn nghệ với chủ đề “Phòng chống tai nạn bom mìn”. Pa-nô, khẩu hiệu về bom mìn treo khắp sân. Tờ rơi, tài liệu xếp thành từng chồng trên dãy bàn gần sân khấu. 8 giờ tối, sân ủy ban xã đã chật kín bà con về xem. Có lẽ, điều hấp dẫn nhất với họ hôm nay ở chỗ, đêm văn nghệ sẽ có 2 tiểu phẩm do chính các cháu học sinh trong xã biểu diễn. Tiếp đó là phần trắc nghiệm hiểu biết về bom mìn, ai trả lời đúng sẽ được quà tài trợ từ các tổ chức quốc tế trong tỉnh gửi tới đêm văn nghệ. Kia rồi! Thằng Tý, thằng Hợp, con Hoa, những đứa bé năm kia còn theo cha ra đồng tìm phế liệu, nay lên sân khấu diễn lại câu chuyện thật như cuộc đời chúng. Tiểu phẩm bắt đầu. Câu chuyện nói về hai cậu bé nhà nghèo, kỳ nghỉ hè muốn kiếm tiền giúp bố mẹ bày nhau viết thư xin chị gái ở thành phố mấy trăm ngàn mua máy rà. Rồi chúng lên núi cuốc bom, tìm mìn. Một tiếng nổ vang lên! Máu, nước mắt, tiếng khóc, tiếng thét… Cả sân vận động lặng đi. Cách nơi có biểu diễn văn nghệ chỉ vài trăm mét, cửa hàng thu gom sắt vụn và phế liệu chiến tranh của ông Phúc vẫn sáng đèn…

Đó là hai trong nhiều hình thức giáo dục bom mìn thường xuyên được tổ chức ở Quảng Trị. Không chỉ ở tổ chức Đoàn, giáo dục bom mìn đã và đang đi sâu vào trường học, tới những thôn bản hẻo lánh. Trong những năm qua, đã có nhiều tổ chức quan tâm thực hiện các dự án khắc phục hậu quả bom mìn, trong đó chú trọng hoạt động truyền thông phòng tránh bom mìn sau chiến tranh như: Quỹ cựu chiến binh Mỹ tại Việt Nam (VVAF), Tổ chức hỗ trợ người tàn tật Việt Nam (VNAH), Chương trình phát triển của Liên hiệp quốc (UNDP)... Bên cạnh các tài liệu giáo dục bom mìn do Sở Ngoại vụ, Sở Giáo dục-Đào tạo tỉnh Quảng Trị phát hành, tổ chức cứu trợ và phát triển CRS cũng đã biên soạn những tài liệu giáo dục phòng tránh tai nạn bom mìn dành cho học sinh và giáo viên, có cả những tập truyện tranh phòng tránh tai nạn bom mìn dành cho các trường học…

Trường tiểu học Tân Long (huyện Hướng Hóa) tổ chức hội thi vẽ tranh về phòng tránh tai nạn bom mìn. Cả sân trường đông vui như ngày hội. Những chiếc bàn học sinh được kê ra giữa sân để các em vẽ đẹp (đã được tuyển chọn từ các khối) có dịp trổ tài. Sau hồi trống của thầy hiệu trưởng, cuộc thi bắt đầu. Bên những gốc bàng già xù xì có treo những tấm pa-nô “dừng lại-đừng động vào bom mìn”, các em bé hối hả vẽ. Em Võ Thị Lâm Vũ, học sinh lớp 5B với bức tranh nhỏ nhưng nói lên rất nhiều điều. Trong tranh, em vẽ một nhóm bạn đi học về, đang đào tìm vỏ bom. Phía xa gần đó, một bé gái đi cùng chú bộ đội tới ngăn chặn việc làm dại dột của các em. Em Nguyễn Ngọc Trang, lớp 5A với con đường đến trường thật thơ mộng, hai em bé đang đi học chợt nhìn thấy quả bom ẩn trong bụi cây dại kèm lời chú thích: “Nhìn kìa, có quả bom. Mau đến trường báo anh phụ trách!”. Hẳn phải có một sự đầu tư, giáo dục bài bản, thấm sâu, các em mới vẽ được những bức tranh như thế? Nhưng không, thầy giáo Phạm Ngọc Uy, Hiệu trưởng cho biết: Nhà trường chưa nằm trong diện “phủ sóng” đầu tư giáo dục về bom mìn. Với sự nhiệt tình và kinh nghiệm tổ chức giáo dục về bom mìn từ khi còn làm hiệu trưởng ở Lao Bảo, thầy Uy đã chủ động đưa chương trình giáo dục bom mìn vào trường mình dù chưa có kinh phí, chưa có tài liệu hay đồ dùng học tập. Thầy tâm sự: “Giáo dục về bom mìn cho trẻ em còn có cả tác dụng đối với người lớn. Tôi đã từng thấy một phụ huynh khóc và bỏ nghề rà phá khi nghe đứa con 9 tuổi nói: “Cha kiếm củi, làm rẫy cũng sống được, chứ kiếm bom, chẳng may cha chết thì ai nuôi con?”.

Quả bom truyền thông vẫn chưa được châm ngòi

97,8% số xã phường có hoạt động tuyên truyền, giáo dục phòng ngừa bom mìn, đạt mức cao nhất miền Trung. Số liệu điều tra của Bomicen nói trên nghe có vẻ “yên tâm”. Tuy nhiên, số nạn nhân tai nạn ở đây vẫn cao hơn rất nhiều so với các tỉnh khác. Ngoài lý do chính là mức độ ô nhiễm bom mìn nặng nề hơn, phải kể đến tính hiệu quả của các chương trình giáo dục, truyền thông còn nhiều điều đáng bàn.

Theo thầy Phạm Ngọc Uy, cả huyện Hướng Hóa hiện nay có 24 trường tiểu học và THCS nhưng mới có 10 trường có dự án giáo dục phòng tránh tai nạn bom mìn được đưa vào giảng dạy. Nếu tính toàn tỉnh Quảng Trị, chắc chắn số trường học cần được giáo dục phòng tránh tai nạn bom mìn còn lớn hơn rất nhiều. Với một tỉnh có mức độ ô nhiễm bom mìn nặng nề như ở Quảng Trị, để “phủ sóng” chương trình giáo dục bom mìn tới 100% các trường học, có lẽ không phải là một việc làm quá tốn kém. Vậy mà hiện nay, việc này vẫn còn bỏ ngỏ!

Về nội dung giáo dục, cũng còn nhiều vấn đề đáng bàn. Nghiên cứu một số tài liệu như tập truyện ngắn giáo dục về phòng tránh tai nạn bom mìn, tờ rơi tuyên truyền, tài liệu dành cho giáo viên về giáo dục phòng tránh tai nạn bom mìn của một số tổ chức quốc tế phát hành tại Quảng Trị, chúng tôi nhận thấy vẫn còn một số bất cập. Tập tài liệu dành cho giáo viên lớp 2 được tái bản lần thứ 9, ấn hành năm 2009 nhưng nội dung một số câu chuyện dẫn chứng lại trích nguồn từ các báo in từ năm 2004, xảy ra ở các địa phương khác, không gắn với Quảng Trị và lẽ ra có thể cập nhật được những vụ tai nạn điển hình hơn, có ý nghĩa giáo dục hơn, xảy ra gần hơn tại địa bàn Quảng Trị. Hay như tại tờ rơi và pa-nô truyền thông giáo dục phòng tránh tai nạn bom mìn do tổ chức cứu trợ và phát triển CRS phát hành, chúng tôi ngạc nhiên khi thấy bức tranh vẽ cảnh một phụ nữ khệ nệ ôm quả bom ra bán cho người đàn ông, kèm theo bức tranh là câu khẩu hiệu: “Không tích trữ phế liệu trong nhà. Bạn hãy bán chúng đi sau khi kiếm được”. Trong khi mọi hoạt động truyền thông đều nỗ lực để ngăn chặn nghề rà phá, buôn bán phế liệu chiến tranh, một khẩu hiệu như thế đối với địa bàn có nhiều người dân trình độ học vấn còn hạn chế, rất có thể sẽ trở thành sự cổ vũ cho hoạt động buôn bán, dò tìm vật liệu nổ. Tuy nhiên, trả lời câu hỏi của chúng tôi về thông điệp này, ông Gregory T.Auberry-Trưởng đại diện CRS tại Việt Nam lại cho rằng: “Yêu cầu người buôn bán phế liệu bỏ nghề là rất khó. Chúng tôi đưa ra những thông điệp mang tính khả thi nhất”.

Những ngày ở Quảng Trị, đi đâu, chúng tôi cũng gặp khá nhiều pa-nô truyền thông, khuyến nghị người dân phòng tránh bom mìn. Tuy nhiên, một việc mà theo chúng tôi còn có ý nghĩa thiết thực hơn nhiều là cắm biển cảnh báo mức độ ô nhiễm bom mìn của từng khu vực cụ thể hay cắm biển thông báo những nơi đã và thường xuyên xảy ra tai nạn bom mìn giống như biển cảnh báo với nơi thường xảy ra tai nạn giao thông thì lại chưa được thực hiện. Đi trên địa bàn Quảng Trị, khó mà phân biệt được khu vực nào đã rà phá bom mìn, khu vực nào chưa rà phá, khu vực nào rà phá sâu đến bao nhiêu mét, khu vực nào đã “sạch” hoàn toàn? Thiết nghĩ, cùng với việc lập bản đồ ô nhiễm bom mìn, cần sớm có hệ thống biển báo những khu vực ô nhiễm bom mìn nghiêm trọng và đặc biệt nguy hiểm. Hệ thống biển báo này phải cụ thể, nhiều loại và chi tiết như… biển báo giao thông mới có thể góp thêm “những tiếng nói chặn bước tử thần”!

Ghi chép của NGUYỄN VĂN MINH

Về miền đất sống bên… “thần Chết” (bài 2)

Về miền đất sống bên… “thần Chết” (bài 1)

Bài 4: Nguyễn Ngọc Ký nơi đất lửa