Thời gian gần đây, tại một số địa phương ở Gia Lai như Chư Prông, Ayun Pa, Chư Sê... lan truyền chuyện có người đào được đá quý, trúng cả trăm triệu đồng, khiến nhiều người dân đổ xô đi tìm vận may. Đã có người bị bệnh thương hàn, sốt rét và bị thiệt mạng. Chính quyền địa phương đã nhiều lần cảnh báo, nhưng ảo tưởng "đổi đời sau những nhát cuốc" khiến dòng người ngày đêm vẫn đổ về các núi đá phía nam của tỉnh Gia Lai.

Bảy giờ sáng một ngày cuối tuần, từ thành phố Plei-cu, rong ruổi trên những con đường đất bụi đỏ hơn 14 tiếng đồng hồ chúng tôi mới tìm đến được địa phận xã Ia Lâu (Chư Prông), xã H'bông (Chư Sê) và vùng dưới chân đèo Chư Sê thuộc địa bàn xã Ia Ke (Ayun Pa)... nơi mà nhiều người dân địa phương cho là có đá quý với hy vọng tìm được manh mối nào về loại đá này. Đa số người dân nơi này thuộc đồng bào thiểu số Giơ-rai khiến ba anh em chúng tôi cùng đi không ai biết “mô tê” một chút gì về tiếng dân tộc Giơ-rai. Cứ đi, cứ hỏi và chỉ nhận được những cái lắc đầu; có người đưa mắt nhìn chúng tôi với vẻ nghi ngờ. Ngày đầu tiên trong chuyến “công tác” không thu được thông tin gì về đá quý như tin đồn. Tối, mệt, lạnh, cộng một chút thất vọng, cả ba đành nghỉ tạm trong căn nhà rông lâu ngày không được tu sửa. Đến trưa ngày hôm sau, chúng tôi gặp anh Rơ Châm Uyên, một thanh niên ở xã Ia Lâu. Qua câu chuyện, chúng tôi được biết Uyên cũng là một trong số những người đã từng vào rừng tìm đá thạch anh nhiều lần. Và cũng theo anh Uyên thì ở đây một số người đào được đá thạch anh màu tím. Nhiều người dân trong xã kháo nhau chuyện có ông K, một người dân di cư tới đây chưa lâu đã vớ bẫm... một cục thạch anh màu tím loại tốt, bán được cả trăm triệu đồng. Một đồn mười, mười đồn trăm khiến nhiều người bỏ mặc ruộng vườn cho vợ con, vào sâu trong rừng đào bới với khát vọng đổi đời như ông K.

Chuyện người dân đi tìm và trúng đá quý ở đây là có thật, nhưng con số cũng rất ít, chỉ đếm được trên đầu ngón tay chứ không phải như người dân bàn tán. Một số núi đá của xã Ia Lâu, cuối nguồn các con suối, cách trung tâm xã hơn 10km được hàng trăm lượt người dân “khai thác” đá quý săm soi. Đói khát, bệnh tật và cả những cái chết oan nghiệt vẫn không ngăn nổi bước chân của họ. Cứ từng tốp, mỗi tốp vài ba người ba lô lộn ngược, tay xách, nách mang rất nhiều thứ, trong đó những thứ không thể thiếu được là cuốc chim, dao, rựa và rượu... lặng lẽ tiến vào rừng. Một số người ở các huyện Đức Cơ, Kon Chro, Đăc Đoa và cả ở thành phố Plei-cu khi nghe tin “đá quý đổi đời” ở đây cũng rủ nhau đến tìm. Tuy nhiên, chỉ ít người được "lộc rừng". Họ bán được từ chục triệu đến vài chục triệu đồng, mua được xe máy, có thêm tiền xây nhà... Một số người khác ít may mắn hơn thì trúng được đá thạch anh nhưng thuộc hàng xô, giá bán mỗi ki-lô-gam chừng 50.000 đồng, chỉ đủ kiếm cơm. Còn phần nhiều, sau một thời gian cơm đùm gạo bới đã thất thểu... "lui quân" trong đói khát, bệnh tật.

Gặp chúng tôi trong trạng thái bơ phờ, mệt mỏi, anh Nguyễn Trần Sơn cho biết: “Nghe tin đồn ở đây có nhiều đá quý, bốn anh em chúng tôi từ Trà Bá (thành phố Plei-cu) đến đây dựng trại và tìm kiếm gần một tháng nay mà chẳng thấy đá quý đâu. Ăn uống kham khổ, anh Thắng người cùng tổ mấy hôm nay bị ốm đang nằm trong lán. Chúng tôi chỉ mong gặp chút “vận may”, kiếm ít tiền đong gạo và chữa bệnh cho bạn để trở về".

Đến vùng giáp ranh giữa hai xã H'bông và Ia Ke, nơi có đèo Chư Sê vắt ngang, chúng tôi mò mẫm vào các khu khai thác đá để xem sự thực về chuyện tranh giành nhau đào bới núi tìm đá quý. Trước mắt chúng tôi là những lán trại chằng chịt và khung cảnh nhếch nhác, rác thải bốc mùi tanh hôi. Những hố đào sâu vào vách đá, những sườn núi bị bới, khoét thủng, đất đá dồn lại và đẩy xuống các khe núi, chỉ cần một trận mưa nhỏ thì chắc chắn cả vùng đất của dân phía dưới sẽ bị san bằng. Nhiều khu rừng trồng thông, trồng tràm 2-3 năm tuổi cũng không tránh được cảnh bị tàn phá... Hàng trăm con người thất thểu đào bới, nhiều người nằm uể oải trên các sạp lán; lúc nào cũng nghe tiếng hò hét, quát tháo, chửi tục…

Nhờ người giới thiệu, chúng tôi tìm gặp anh Ksor Mô, chừng 40 tuổi, ở Hbông, Chư Sê - người biết rõ nhất về đá thạch anh. Khá cởi mở, Ksor Mô cho biết: "Mình đi tìm đá đã nhiều năm, có lúc nhờ Yang (trời) chỉ bảo, cũng “trúng” một ít, nhưng không đáng kể. Hàng xô thì có ngày trúng cả bao tải (khoảng 10-15 kg), còn đá thạch anh chất lượng tốt thì gặp ít. Có lúc may, bán được 15-20 triệu đồng. Khi có hàng, gọi điện về thành phố, sẽ có người đến nhận... Ở đây nhiều người đi làm đá nhưng chỉ ít người biết nghề thôi. Số trúng cũng có, nhưng số không trúng đi về trắng tay thì nhiều lắm. Muốn tìm được đá phải có nghề, khi có dăm đá thì cứ theo đó mà đào. Nhiều người không biết cứ đào suốt ngày thôi!". Cũng theo Ksor Mô thì vùng giáp ranh thuộc địa bàn hai huyện Chư Sê và Ayun Pa chỉ có đá thạch anh trắng. Khối lớn chỉ là hàng xô. Khối nhỏ mới là hàng chất lượng, nhưng tiếc là nó bị rạn, không bán được.

Già làng Ksor Vênh, người dân tộc Giơ rai ở xã H’bông huyện Chư Sê - nói: "Mình biết đá đó rồi. Ngày trước lúc còn nhỏ, mình nghe nói người dân trong làng đi làm rẫy vùng gần núi, nhặt được một số hòn đá rất đẹp. Tò mò, họ đem về xuôi, đưa cho mấy người buôn bán và đổi lấy muối… Đã mấy tháng nay già làng thấy nhiều người lén lút vào các núi đá trong vùng, hỏi ra mới biết họ đi tìm đá thạch anh gì đó".

"Ăn của rừng rưng rưng nước mắt", câu nói đó quả không sai. Mới đây, anh Khương, một người ở huyện Chư Sê, đã lặn lội hơn 30km đến H'bông tìm đá. Nhóm của anh gồm ba người, giăng bạt, đào cật lực từ sáng đến tối mịt. "Lộc rừng" chưa thấy đâu mà tai hoạ đã ập xuống. Một tảng đá lở đã đè xuống người anh Khương. Khi mọi người vần được tảng đá ra thì anh Khương đã bị gãy cổ, giập đầu. Anh mất đi để lại người vợ và đứa con dại. Từ đó, nhóm bạn tìm đá cùng anh Khương phát hoảng về quê, bỏ lại rừng giấc mộng đổi đời.

Được biết, cán bộ chính quyền địa phương đã nhiều lần đến địa bàn tuyên truyền, vận động và hiện số người khai thác đá tuy có giảm nhưng theo chúng tôi, đó mới chỉ là biểu hiện tạm thời. Tư thương từ Plei-cu, Thành phố Hồ Chí Minh... đều có "tay chân" cài sẵn và thường xuyên kích động bà con đi tìm “đá quý để đổi đời”. Khi có đá tốt là họ được thông tin ngay để đến mua kịp thời.

Để tìm được những viên đá quý, vốn quá ít ỏi, nhiều người nhẹ dạ đã phải chuốc lấy bệnh tật, có người đã bỏ mạng; môi trường bị hủy hoại, ảnh hưởng xấu đến sản xuất của địa phương. Đề nghị cơ quan chức năng, chính quyền các địa phương có biện pháp quản lý địa bàn chặt chẽ hơn và xử lý nghiêm những đối tượng phá rừng, khai thác tài nguyên trái phép.

LÊ QUANG HỒI