Rằm tháng 7 hằng năm thường có lễ phóng đăng trong đêm lễ Vu Lan báo hiếu cha mẹ, ông bà, tổ tiên. Ở Quảng Trị cũng vậy. Nhưng từ hơn 3 thập kỷ qua, ngày 27-7 hằng năm có thêm lễ mới. Trên những dòng sông ở Quảng Trị vào buổi chiều sẽ thấy những bè hoa muôn màu sắc. Tối đến, lung linh hàng vạn ngọn lửa đèn bồng bềnh trôi xuôi. Đó là sự tưởng nhớ những chiến sĩ đã hy sinh cho công cuộc chiến đấu giải phóng đất nước, quê hương. Sông thành sông hoa, sông lửa, ngọn lửa của tâm linh thắm đượm nghĩa tình...

Thế mà năm 1972, nó là con sông lửa, làm đỏ cả mùa hè...

Nhớ về dòng sông bi tráng

Tôi thường đến với Quảng Trị vào mùa hè. Với mảnh đất này, mỗi người chỉ có thể đến với nó, nhớ về nó bằng cảm nhận trực tiếp của mình. Nhưng thế cũng đủ để nhận ra cuộc chiến đấu đầy chất bi hùng, với những chiến công hào hùng và tình người thấm đượm muôn đời.

Đò lên Thạch Hãn chiều nay.

Mùa hè năm 1972, trong cuộc hội quân về Quảng Trị, có 53 binh nhì học viên Lớp phóng viên tiền phương, mang mật danh C28 thuộc Cục Tuyên huấn, Tổng cục Chính trị. Các học viên tỏa khắp chiến trường, theo các đơn vị của ta tiến về Thừa Thiên rồi chống địch tái chiếm tỉnh Quảng Trị nói chung và Thành cổ nói riêng. Tôi là một trong số học viên đó, được giao theo Đoàn pháo binh Bến Hải, cơ động dọc miền Tây của tỉnh. Các nhà báo đàn anh có mặt tại Mặt trận khi ấy nói với tôi rằng thật hạnh phúc khi mới 20 tuổi đã được theo các đơn vị pháo 130 ly mặt đất nòng dài xung trận lại ở mặt trận Quảng Trị này. Thú thật là khi ấy tôi chưa thật thấm ngay cái cảm tưởng đó.

Mấy tháng sau, nhất là từ tháng 7 đến tháng 9 năm ấy, xung quanh trận địa pháo, dọc đường hành quân, chỗ nào cũng đầy lửa. Không chỉ có ánh lửa đầu nòng của những khẩu pháo của ta mà cả lửa bom, đạn pháo mặt đất và pháo hạm của địch, tạo nên. Nếu coi cuộc đời đẹp nhất của một chiến binh, cũng là niềm hạnh phúc được tôi luyện trong lửa thì ở mặt trận này có đủ. Nhất là khi cuộc tái chiếm của ngụy quân (bắt đầu từ cuối tháng 6) đã ở cường độ cao và cuộc chiến đấu giữ đất Quảng Trị nói chung và Thành cổ nói riêng của các đơn vị quân đội ta ngày càng quyết liệt.

Chỉ một thời gian ngắn sau đó, với tôi, pháo mặt đất 130 ly nòng dài đã là biểu tượng của sức mạnh chiến thắng. Những gì mà loại pháo này thể hiện trong mấy tháng trước đó quá đủ để chứng tỏ điều đó. Ngay cả khi ngụy quân đưa pháo 175 ly, huênh hoang là “Vua chiến trường” vào cuộc cũng không lấn át nổi. Cái chính là nếu pháo 175 dựa vào ưu thế bắn xa hơn vài cây số thì 130 ly có thể với bằng nếu đặt ở đồi cao; còn nhược điểm lớn nhất của pháo 175 ly là tốc độ bắn chậm, vài phút một phát thì pháo 130 ly của ta một phút vài phát. Bởi vậy nếu đấu pháo thì chưa chắc ai sẽ giành chiến thắng. Nên khi biết hai khẩu đội được đưa từ Cam Lộ vào tăng cường cho trận địa giáp ranh với Thừa Thiên, tôi xin chỉ huy đơn vị cho đi theo ngay. Chập tối, chỉ huy hành quân nói: Đêm nay chúng ta sẽ vượt sông Thạch Hãn, nhưng trên đường đi phải hết sức cẩn thận với thằng C130 (loại máy bay của Mỹ vừa mới sử dụng khí tài kỹ thuật la-de trong điều khiển bom đánh vào các phương tiện cơ giới). Cũng đã nghe kể nhiều về thằng C130 này, rằng dùng tia la-de, nó có thể điều khiển bom chính xác đến từng mét; rằng vì mới quá chúng ta chưa có cách tránh hiệu quả… Các cựu binh từng theo pháo suốt chiến dịch giải phóng Quảng Trị tặc lưỡi: Ôi dào, ăn nhau ở cái số… Còn tôi chưa mấy quan tâm đến chuyện đó, chỉ bàn và thống nhất với một bạn học viên cùng lớp vừa bổ sung cho hướng này: Mỗi người đi theo một xe, chả lẽ nó đánh được cả hai xe-cả hai cùng cười khoái trá.

Bữa cơm chuẩn bị lên đường tối đó diễn ra trong không khí hơi gượng gạo. Người anh nuôi mà tôi rất thân thiết, khi rảnh rỗi thường cùng nhau đi lấy rau rừng và chuyện trò thì tỏ rõ sự buồn bã vì cảm thấy chưa làm đủ đầy bổn phận của mình. Có người bô lô, ba la với mong muốn khỏa lấp, lấy lại không khí vui đùa trước đó. Lái xe mà tôi sẽ theo trong chuyến đi đã đứng tuổi, ăn qua loa rồi ra một góc làu bàu: Sắp đi rồi mà cơm lại bị khê… Tôi chỉ thấy hơi buồn cười vì suy nghĩ đó.

Hai xe kéo hai khẩu pháo cồng kềnh bò trên đường, vừa đi vừa nghe ngóng. Trên ô tô, những thùng đạn xếp chồng lên nhau, thuốc phóng riêng, đầu đạn riêng. Cả bầu trời là những đốm sáng đỏ, trắng của những quả pháo sáng. Đạn pháo không ngớt nổ, đem lại một cảm giác yên tĩnh tương đối cho hai khẩu pháo đang hành tiến. Vừa lên đỉnh một điểm cao thì dường như có một khoảng lặng vô hình, tiếng động lạ lạch cạch, lách cách ngay phía trên đỉnh đầu, rồi tiếng ai hét lên: Nhảy đi. Dường như có sức mạnh từ đâu tới khiến tôi bay qua thành ô tô xuống mặt đường, kịp nhìn thấy rãnh thoát nước bên đường mà lăn vào. Không còn nghe thấy gì nữa, chỉ cảm thấy một chớp sáng lòa, cũng không cảm nhận thấy gì rồi giây phút sau, nhìn thấy vầng lửa cháy rừng rực từ chiếc ô tô ngay cạnh, còn khẩu pháo thì đổ nghiêng hẳn xuống. Lại tiếng ai quát: Chạy đi. Mọi người gần như đồng loạt nhỏm dậy mà chạy. Rồi cũng gặp lại nhau bên bờ suối dưới chân đồi.

Thần tượng về hỏa lực của tôi đã mất đi phần nào và ánh lửa hủy diệt nó ám ảnh mãi trong tôi cho đến sau này.

Trần Liên Hương, đoàn viên thanh niên Công ty chứng khoán (Ngân hàng thương mại cổ phần Công thương Việt Nam) thắp nến mộ liệt sĩ tại Nghĩa trang liệt sĩ Đường 9.

Thế là cuộc vượt sông Thạnh Hãn hôm sau phải thực hiện bằng đi bộ, vào giữa trưa. Nước trên thượng nguồn không sâu nhưng cũng chảy khá mạnh. Tiếng pháo, tiếng bom ầm ĩ. Chiếc OV10 quần thảo, nghiêng ngó, có cảm giác nó nhìn thấy mình và sắp chỉ điểm cho pháo hoặc máy bay của chúng bắn phá. Nó làm thế thật song là bắn một quả đạn khói phía bên kia đồi. Thế rồi không lâu hơn vài hơi thuốc lá, hai chiếc phản lực ập đến, bắn rốc-két, thả bom tạo nên quầng khói lửa lớn rồi lại biến mất, để lại thằng OV10 è è lượn tiếp. Vượt qua quả đồi, xuống chân đồi thì thấy nơi bị bom đánh là mấy cái hầm âm, chứa gạo nhưng chỉ còn thấy vài bao gạo cháy dở, mấy mảnh tăng chắc để che mưa nắng cũng cháy xém. Khắp nơi đầy vết dép, chắc là kho gạo dã chiến này vừa được chuyển ngay sau khi bị phát hiện.

Chúng tôi đã được nghe về những bao gạo này, nó được đóng trong mấy lớp ni lông, màu xanh lá cây đậm, khi thả xuống nước sẽ ở trạng thái của một cái phao, 4 phần chìm 1 phần nổi. Những bao gạo này tập kết ở nhiều điểm, chuyển tới nơi thích hợp và buổi tối được thả xuống sông Thạch Hãn, bộ đội ta ra hai bờ sông đón gạo. Đó là một cách vận chuyển gạo trong tình thế địch tăng cường đánh phá quyết liệt bằng pháo từ tàu biển, mặt đất, bom cháy… trên khắp các nhánh sông, cửa sông ngăn chặn các thuyền và xuồng của chúng ta đưa gạo đến các điểm chốt của đơn vị. Sau này tôi được biết địch cũng biết phương thức vận chuyển đó của ta, chúng đã dùng cả chất độc da cam/đi-ô-xin và bom có chứa phốt pho thả xuống dòng sông. Nhiều đoạn sông ánh lên ánh sáng xanh lét, chập chờn, phủ đám cháy quái đản lên bất cứ thứ gì gặp trên sông. Rồi những bao gạo không còn được thả theo dòng sông nữa.

Đó là chuyện về sau, còn khi đó, từ vị trí của kho gạo dã chiến nhìn khắp bốn phía, không thấy một cái cây nào, kể cả loại cây bụi thấp. Tất cả đều chỉ là đất, đất đã bị đào xới nhiều lần nên thành lớp đất bột, dày chừng 40-50cm. Vốn là vùng đất đỏ mà chỉ còn thấy màu đen do bị phủ một lớp muội đen. Hầu như không còn gì có thể cháy được nữa. Bom đạn thì vẫn cứ dội xuống, phá lớp muội đen cũ thì lại phủ lên lớp mới. Chỉ có lớp đất bột là ngày lại dầy thêm. Nhưng chỉ cần ai đó bước đi trên lớp đất này, từng bước chân phá lớp muội đen làm lộ ra màu đất đỏ nâu. Hai bàn chân bước sẽ hình thành đường thẳng không liên tục nhưng rõ nét, mà chiếc máy bay OV10 có thể nhận thấy từ trên cao. Chỉ một người đi, cái đường thẳng nghiệt ngã ấy cũng hiện ra và khởi đầu ở đâu, kết thúc ở đâu đều là điểm mà thằng OV10 có thể bắn pháo khói báo hiệu cho máy bay hoặc pháo bắn vào đó. Trên cái nền khói lửa đó, nếu ai đi bộ mà mang lá ngụy trang thì lộ ngay lập tức. Để tránh vết chân để lại trên nền đất, có thể kéo theo một cành cây để san bằng nó, song không phải bao giờ cũng có hiệu quả mong muốn. Vả lại tìm đâu được một cành cây khi mà xung quanh không còn một cây nào. Tình trạng đó chắc còn kéo dài vì theo thông báo của Bộ tư lệnh B5, mỗi ngày địch huy động 200 máy bay phản lực, hơn 100 lượt máy bay chiến lược B52 đánh phá Quảng Trị. Hạm đội 7 Mỹ với hàng chục tầu chiến các loại áp sát vùng biển. Ngoài các sư đoàn bộ binh, chúng đưa 4 trung đoàn tăng, thiết giáp, 15 tiểu đoàn pháo tầm xa và súng phun lửa đến Quảng Trị. Mỹ - Ngụy mở chiến dịch Lam Sơn 72 - A tiến công tổng lực tái chiếm Thành Cổ. Bởi vậy, lửa đỏ khắp ngày đêm, rải rác khắp nơi còn mặt đất tiếp tục đem nhẻm.

Thời gian trôi cũng nhanh, đã 81 ngày (từ 28-6 đến 16-9) các đơn vị của chúng ta cố thủ trong Thành cổ Quảng Trị. Bộ Tư lệnh mặt trận quyết định rút lực lượng ra ngoài, cùng các đơn vị khác lập tuyến ngăn chặn ở bắc sông Thạch Hãn, vây hãm lại địch trong Thành Cổ. Lớp phóng viên tiền phương được lệnh rời mặt trận để chuẩn bị phục vụ đợt chiến đấu mới.

Ngày cuối chuẩn bị về điểm tập kết của Bộ Tư lệnh B5, tôi bần thần bên bờ sông Thạch Hãn. Chiến công giữ vững Thành cổ sau này được coi là khúc tráng ca bất tử, ghi đậm trong lịch sử đấu tranh cách mạng của dân tộc Việt Nam những trang hào hùng nhất. Thành cổ như một bảo tàng ghi nhận hy sinh cao quý của biết bao chiến sĩ giải phóng quân và nhân dân Quảng Trị anh hùng. Cuộc chiến đấu anh dũng bảo vệ Thành Cổ là đòn chiến lược bẻ gãy ý đồ cuồng vọng tái chiếm Quảng Trị của Mỹ ngụy, tạo thế mạnh cho ta trên bàn đàm phán Pa-ri. Suốt dọc sông Thạch Hãn, lớp lớp chiến sĩ đã ngã xuống, nhiều người nằm lại mãi trong lòng sông này.

Tôi còn nhớ khi đó lũ sông cuồn cuộn chảy, bom đạn ngớt hẳn. Lũ đã xuất hiện từ đầu tháng 9. Con sông lớn nhất tỉnh, có tới gần 40 phụ lưu, bắt nguồn từ dãy Trường Sơn phía Tây Quảng Trị, đã đầy nước. Bà con nói rằng, là do ở giữa nguồn có một mạch đá ngầm chắn ngang nên lấy đặc điểm đó gọi tên sông là Thạch Hãn. Bà con còn nói thêm rằng chẳng biết trời đất sắp đặt thế nào để mà trong mùa hè này, Thạch Hãn là dòng sông nghẹn-đúng như cái tên của nó. Từ một con sông quan trọng, huyết mạch giao thông đường thủy, cung cấp nguồn nước cho các đồng bằng xanh tươi các huyện Hải Lăng, Triệu Phong, thị xã Quảng Trị, nơi dòng sông đi qua, mùa hè năm 1972 này là dòng sông lửa, góp phần lập nên những chiến công hiển hách nhưng đầy bi hùng.

(Còn nữa)

Bài và ảnh: VIỆT ÂN