Cách đây hàng chục năm, những ngư dân trên sông Tiền, sông Hậu thường đồn nhau về một loài cá quý hiếm, thịt ngon không thua kém gì loại cá “tiến vua” mang tên “anh vũ” ở miền Bắc. Đó là cá trà sóc (hay còn gọi là cá sọc dưa).  Song ngày càng ít người bắt được cá trà sóc vì chúng đang đứng trước nguy cơ tuyệt chủng! 

Trong một chuyến công tác về cồn Quy (ấp 3, xã Tân Thanh, nằm giữa sông Tiền) cách đây vài năm, tôi có nghe bác Sáu Hiếm (70 tuổi), một lão nông kì cựu ở đây kể về cá trà sóc. Theo lời bác Sáu, cá trà sóc là loại cá quý, thịt cực ngon và hiếm nên ngư dân bắt được ít dám ăn mà chỉ để bán cho các nhà giàu. Ông cụ thân sinh bác Sáu qua cồn Quy khẩn đất rất sớm (vào thời Pháp thuộc) dùng lưới bắt được một con cá trà sóc nhưng không dám ăn mà lúc đó đã đem biếu cho ông Biện Quy cai quản cồn.

Theo miêu tả của nhiều ngư dân bắt được cá trà sóc, loài cá này có hình dáng tương tự cá chép, vảy to. Thân cá thon, dài, hơi dẹp, chuyển màu từ nâu sang đỏ, điểm từ 6-8 sọc nâu sẫm, vì vậy mà còn có tên sọc dưa. Con lớn nhất trọng lượng 20kg, thịt thơm ngon và giá bán cao hơn cả cá hô.

Cách đây hơn chục năm, vào mùa nước lũ từ thượng nguồn đổ về, ngư dân sông Tiền thường bắt được cá trà sóc nhưng sau này ngày càng ít. Trên internet cũng có thông tin về cá trà sóc: Tên khoa học là Probarbus jullieni,  có tên trong Sách đỏ của thế giới. Cá được xếp vào loại có nguy cơ tuyệt chủng, phân bố ở sông Mê Công, hệ thống sông Chao Praya ở Thái Lan, Pahang và Perak ở Ma-lai-xi-a… Còn theo TS Phạm Văn Khánh, Giám đốc Trung tâm Quốc gia Giống thủy sản nước ngọt Nam Bộ thì Trung tâm này đang thực hiện việc bảo tồn cá trà sóc. Người thực hiện chương trình bảo tồn cá trà sóc là Thạc sĩ Thi Thanh Vinh, Trưởng bộ môn Sản xuất giống và Công nghệ nuôi.

Cá trà sóc đang được thuần dưỡng ở Trung tâm Giống thủy sản nước ngọt Nam Bộ.

Từ năm 1992, Trung tâm đã bắt đầu thực hiện chương trình “bảo tồn lưu giữ nguồn gen các loại thủy sản nước ngọt” quý hiếm và có giá trị kinh tế cao. Đến năm 2005, cá trà sóc được bổ sung vào danh mục lưu giữ. Theo Thạc sĩ Thi Thanh Vinh, loài cá này thường xuất hiện nhiều ở đầu nguồn sông Tiền và ngã ba Vàm Nao (An Giang). Tuy nhiên, ở ngoài môi trường tự nhiên, loài cá này bị đánh bắt gần như tận diệt.

Quy trình bảo vệ cá trà sóc khỏi nguy cơ tuyệt chủng gồm nhiều công đoạn: Sưu tầm, lai tạo, thuần chủng cá trước khi thả về môi trường tự nhiên. Để thực hiện, Thạc sĩ Vinh và nhóm cộng sự đã dày công hoàn thành đề cương sơ lược về cá trà sóc từ nguồn tư liệu tham khảo sách bảo tồn thế giới để sau đó kết hợp với những thông tin tiếp nhận từ các Chi cục bảo vệ nguồn lợi thủy sản, các Trung tâm khuyến ngư, ngư dân… thậm chí kể cả từ người mua bán cá. Cứ nghe thông tin về cá trà sóc là anh lập tức cử người hoặc trực tiếp đến ngay để tìm hiểu. Thậm chí, các anh còn phải lặn lội tìm đến các ngư dân sống lâu năm bằng nghề chài lưới bắt cá trên sông Tiền, sông Hậu và đặc biệt là lên tận lưu vực Vàm Nao (tỉnh An Giang)... để tìm hiểu, hướng dẫn cách nhận biết cá trà sóc; cách đánh bắt, bảo quản để chuyển về Trung tâm. Loài cá này hễ đánh bắt lên khỏi mặt nước là chết nên các nhà khoa học phải đặt hàng sống và giá mua cao gấp hai lần giá thường. Giá mua cá trà sóc dao động từ vài chục nghìn (con nặng vài gram) đến vài trăm nghìn đồng/con (loại vài ki-lô-gam trở lên). Khi dân chài phát hiện cá trà sóc, phải đem lên nhẹ nhàng, bỏ ngay vào bồn sục khí và chuyển nhanh về Trung tâm...

Từ năm 2005 đến nay, Trung tâm đã thu thập được 68 con cá trà sóc, trong đó con lớn nhất có trọng lượng 13kg, con nhỏ nhất vài gram. Mỗi con cá nuôi trong hồ đều được lập hồ sơ “lý lịch” và lưu trữ cẩn thận. Từ những con cá trà sóc hiếm hoi, để có được đàn cá hàng chục con đang phát triển tốt như hiện nay, các nhà khoa học đã phải dày công nghiên cứu khả năng thích nghi của chúng trong môi trường nhân tạo. Nếu như ngoài tự nhiên, cá trà sóc chỉ thích ăn những loại thực vật và động vật nhỏ thì khi sống trong ao, chúng chỉ được ăn thức ăn nhân tạo nên phải tính đến thành phần dinh dưỡng để chúng thích nghi.

Theo kết quả kiểm tra đàn cá gần đây, đàn cá trà sóc của Trung tâm đang thích nghi với môi trường nuôi dưỡng nhân tạo và phát triển tốt. Sang năm 2010, Trung tâm sẽ bắt đầu thăm dò khả năng sinh sản để hướng đến cho cá đẻ nhân tạo. Người dân ở lưu vực sông Mê Công sẽ có cơ hội được thấy và có thể nuôi được loại cá trà sóc quý hiếm trong một ngày không xa!

Bài và  ảnh: NGUYỄN HỮU CHÍ