Việc xây dựng chuỗi liên kết là giải pháp bền vững để cá ngừ đại dương thực sự là “vàng đen” của ngành thủy sản Việt Nam.

Mạnh ai nấy làm

Khai thác cá ngừ đại dương du nhập vào Việt Nam năm 1994, đây là nghề hình thành muộn, nhưng có tốc độ phát triển khá nhanh cả về số lượng tàu thuyền và trình độ công nghệ. Theo số liệu từ Tổng cục Thủy sản (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn): Số lượng tàu khai thác cá ngừ tại 3 tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa hiện nay gần 4.000 tàu với hơn 35.000 lao động. Trung bình mỗi năm ngư dân ở các địa phương này đánh bắt 16.000 tấn cá ngừ đại dương, kim ngạch xuất khẩu sản phẩm cá ngừ đại dương đạt khoảng hơn 500 triệu đô-la Mỹ.

Cá ngừ đại dương có giá trị kinh tế rất cao, lại còn là tiềm năng rất lớn với trữ lượng ước tính khoảng hơn 600.000 tấn. Song, có một nghịch lý là, chỉ khoảng 70% tàu đánh bắt cá ngừ đại dương là hòa vốn và có lãi, 30% tàu khai thác bị lỗ, khiến không ít chủ tàu câu cá ngừ đại dương chuyển sang khai thác loài cá khác hoặc kiêm nghề. Với cách đánh bắt truyền thống, câu cá đưa lên tàu là dùng vồ đập vào đầu cho cá chết, rồi mổ lấy nội tạng, đưa xuống hầm đá ướp khiến chất lượng, giá trị sản phẩm cá ngừ giảm, không thể sử dụng để ăn tươi (sashimi).

Ngư dân tàu cá KH 95445TS vận chuyển cá ngừ đại dương đi tiêu thụ tại cảng Hòn Rớ (TP Nha Trang, Khánh Hòa). 

Trao đổi với nhiều ngư dân thì được biết, bản thân ngư dân không phải không biết phương pháp câu và bảo quản của Nhật Bản nhưng để thực hiện thì không đơn giản. Cách bảo quản cá ngừ đại dương của Nhật Bản là cá câu lên được kích điện cho tê, sau đó đưa xuống hầm chứa nước biển trên tàu. Khoảng nửa giờ sau, khi con cá sống lại thì dùng thiết bị “bắn” từ vùng đầu dọc xương sống đến đuôi làm cá chết trong vòng một phút, sau đó mới mổ lấy nội tạng và khoác một lớp vải bao trùm thân cá để chống trầy xước rồi đưa xuống hầm bảo quản. Theo chủ tàu Bùi Quang Mông (TP Cam Ranh, Khánh Hòa): “Những công đoạn bảo quản cá ngừ đại dương khá tốn kém, trang bị các hầm chứa nước biển và hầm bảo quản tuy đầu tư không quá lớn nhưng lại phải tốn nhiều dầu hơn để vận hành thường xuyên trong suốt chuyến đi biển kéo dài gần một tháng. Tốn kém hơn để có được những con cá ngừ tươi ngon nhưng giá thu mua thấp thì đầu tư đổi mới cách đánh bắt, bảo quản, ngư dân sẽ lại lỗ thêm”.

Về phía các cá nhân, tổ chức thu mua cá ngừ đại dương cũng có những cái khó riêng. Trước tiên, nhiều nước trong khu vực cũng khai thác cá ngừ đại dương khiến giá cả mặt hàng biến động. Doanh nghiệp xuất khẩu cá ngừ đại dương của Việt Nam muốn ký hợp đồng thì phải đưa ra giá cạnh tranh, cho nên khi thu mua luôn đưa ra mức giá dự phòng, thấp hơn so với mặt bằng giá trị sản phẩm. Ngoài ra, khả năng thu mua còn tùy thuộc vào số lượng hợp đồng ký kết được, nên đôi khi cung vượt cầu khiến giá cá xuống thấp không phải là hiếm. Các doanh nghiệp theo khả năng của mình hiện nay chỉ có thể hỗ trợ một số chủ tàu gắn bó với mình với giá thu mua cao nhất là 95.000 đồng/kg cho chất lượng cá ngừ đại dương loại 1 (đạt chất lượng xuất khẩu).

Cơ sở hạ tầng, công tác tổ chức tại các cảng cá, bến cá cũng có nhiều bất cập khi các công đoạn vận chuyển từ tàu lên bờ và đến cơ sở thu mua đều được thực hiện thủ công; cầu cảng xa, không có mái che, chủ yếu cá mua vào ban ngày nên hầu hết cá tiếp xúc trực tiếp với nắng làm giảm chất lượng cá ngừ đại dương. Các tàu thường về cảng cùng đợt, ai cũng muốn bán nhanh cá để về nghỉ ngơi nên xảy ra tình trạng mất trật tự.

Sớm khắc phục hai khâu yếu nhất

Hiện nay, cả 3 tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa đã xây dựng và triển khai bước đầu mô hình liên kết chuỗi, cụ thể hóa Đề án “Thí điểm tổ chức khai thác, thu mua, chế biến, tiêu thụ cá ngừ theo chuỗi” do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chỉ đạo thực hiện. Trong mối liên kết của chuỗi sản phẩm cá ngừ, khâu khai thác, bảo quản sản phẩm sau thu hoạch và khâu thu mua, tiêu thụ cá ngừ sau khai thác là những khâu yếu nhất trong chuỗi giá trị sản phẩm cá ngừ đại dương. Hai khâu này chưa tạo được mối liên kết hiệu quả, bền vững cũng như động lực cho sự phát triển, gây ảnh hưởng đến chất lượng, giá trị của sản phẩm cá ngừ, hiệu quả sản xuất và đời sống của ngư dân trong thời gian qua.

Hiện nay, Bình Định là địa phương đi tiên phong trong việc ứng dụng công nghệ khai thác, bảo quản sản phẩm cá ngừ đại dương dưới sự hỗ trợ của chuyên gia Nhật Bản. Tháng 3-2016, lô hàng cá ngừ đại dương thứ hai do ngư dân địa phương đánh bắt được đấu giá khá thành công tại tỉnh Ô-sa-ka (Nhật Bản). 5 con cá ngừ đại dương với tổng trọng lượng khoảng 300kg xuất sang Nhật vào ngày 22-3 được đấu giá thành công với giá bình quân 1.380 yên Nhật/kg (khoảng hơn 270.000 đồng/kg); cao hơn so với giá sản phẩm cùng loại của nhiều nước trong khu vực do cá có màu đỏ tươi khá đẹp, chất lượng thịt của con cá cao. Song, theo tính toán của UBND tỉnh Bình Định, các khoản tiền chi phí từ thu mua cho đến vận chuyển bằng đường bộ rồi máy bay sang Nhật Bản đã hơn 280.000 đồng/kg, trong đó chủ yếu là chi phí vận chuyển cá bằng máy bay từ Bình Định - TP Hồ Chí Minh - Nhật Bản. Như vậy, dù kết quả bán đấu giá đợt này đạt khá cao nhưng đơn vị thu mua là Công ty CP Thủy sản Bình Định (Bidifisco) vẫn bị lỗ. Trước mắt, doanh nghiệp chỉ chọn những con cá có chất lượng tốt nhất xuất khẩu để làm quen với thị trường Nhật Bản chứ chưa phải vì mục đích kinh doanh. Chỉ đến khi nào chất lượng cá đồng đều, giá tốt lên nữa thì công ty mới xuất số lượng nhiều được.

Như vậy, những hạn chế trong khai thác, bảo quản sản phẩm sau thu hoạch hoàn toàn có thể khắc phục nếu các bên liên quan đồng lòng thực hiện. Chủ tàu Nguyễn Thanh Trung (TP Nha Trang, Khánh Hòa) cho rằng: “Việc cấp vốn tín dụng để nâng cao khả năng bảo quản cá ngừ đại dương của các ngân hàng thương mại cần được đẩy mạnh, bảo đảm việc thực hiện Nghị định 67/2014/NĐ-CP về một số chính sách phát triển thủy sản. Hiện nay, thủ tục đóng tàu mới rất thuận lợi nhưng việc chủ tàu xin cấp vốn để mua các trang thiết bị bảo quản cá ngừ đại dương lại không được quan tâm đầu tư”.

Khâu thu mua, tiêu thụ cá ngừ sau khai thác cũng đang được các địa phương tích cực cải thiện. Trong đó, tập trung đầu tư xây dựng cơ sở hậu cần dịch vụ cá ngừ chuyên dụng (cảng cá, chợ cá ngừ chuyên dụng; chợ đấu giá cá ngừ…). Ông Nguyễn Trọng Chánh, Chi cục trưởng Chi cục Thủy sản, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Khánh Hòa, cho biết: “Các cơ quan chức năng tỉnh Khánh Hòa đang tổ chức thực hiện đề án xây dựng chợ bán đấu giá cá ngừ đại dương tại TP Cam Ranh. Khi chợ bán đấu giá đi vào hoạt động mới có thể hy vọng chấm dứt tình trạng ngư dân bị tư thương ép giá mỗi khi vào vụ chính”.

Trong nỗ lực từng bước nâng cao chất lượng cá ngừ để xuất khẩu, nguyện vọng tha thiết của ngư dân và chủ tàu là Nhà nước cần có những chính sách hỗ trợ kịp thời để họ (đối tượng chịu thiệt thòi nhất trong liên kết chuỗi) tiếp tục đánh bắt xa bờ, không xảy ra tình trạng thua lỗ kéo dài, dẫn đến bỏ nghề trên diện rộng.

Bài và ảnh: TRẦN HOÀNG HOÀNG