Từ nhà giáo đến Cục trưởng Cục Thông tin liên lạc

Hoàng Đạo Thúy làm thầy từ năm 1920 và nổi tiếng là một nhà giáo mẫu mực, luôn tha thiết với sự nghiệp “trồng người”. Ông là người đầu tiên áp dụng phương pháp giáo dục hướng đạo và trở thành huynh trưởng của phong trào hướng đạo Việt Nam. Sau Cách mạng Tháng Tám, ông đảm nhiệm nhiều cương vị quan trọng: Giám đốc Trường võ bị Trần Quốc Tuấn, Cục trưởng Cục Công binh, Cục trưởng Cục Quân huấn, Tổng thư ký Ban thi đua Trung ương... Ông có công đầu trong việc tạo dựng và phát triển ngành thông tin liên lạc (TTLL) quân sự và được coi là người anh cả của Bộ đội thông tin...

Cục trưởng Hoàng Đạo Thúy.

Hoàng Đạo Thúy sinh năm 1900 tại Hà Nội trong một gia đình nhà nho yêu nước. Thân phụ ông đã từng treo ấn từ quan, về nhà viết sách để tỏ thái độ bất hợp tác với thực dân Pháp. Sau khi tốt nghiệp trường Sư phạm Hà Nội, Hoàng Đạo Thúy làm giáo viên tiểu học. Ông vừa dạy vừa tìm đọc và nghiên cứu về ngành giáo dục của các nước. Khi được đọc quyển Hướng đạo sinh Pháp của Liên đoàn Hướng đạo sinh Pháp bàn về phát triển phương pháp giáo dục trẻ em bằng những kỹ năng Hướng đạo, ông rất thích thú và tìm cách thực hiện. Sau nhiều năm áp dụng phương pháp này, Hoàng Đạo Thúy đã viết cuốn sách “Hướng đạo sinh”, giới thiệu phương pháp giáo dục, rèn luyện thanh niên, sau đó thành lập “Hội hướng đạo Việt Nam” và trở thành nhà lãnh đạo có uy tín và ảnh hưởng lớn của phong trào. Với vai trò là Tổng ủy viên Hướng đạo Đông Dương, Tổng thư ký Hội tế sinh, ông luôn chú trọng giáo dục lòng yêu nước thương dân cho học trò. Hoạt động của Hoàng Đạo Thúy đã bị thực dân Pháp để ý và nghi ngờ; chúng ghi trong lý lịch của ông bằng chữ mực đỏ: Bôn-sê-vích. Tháng 6-1945 bị phát xít Nhật truy nã, ông được đồng chí Trần Quốc Hoàn và Hà Huy Giáp bí mật đưa lên chiến khu gặp Bác Hồ và được tham gia Quốc dân đại hội Tân Trào. Tham gia chính quyền của nhà nước cách mạng non trẻ, Hoàng Đạo Thúy vẫn nặng lòng “duyên nợ” với nghề giáo khi hai lần được Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh tin tưởng giao chức vụ Giám đốc Trường võ bị Trần Quốc Tuấn. Lúc này, Trường võ bị mới được xây dựng trên cơ sở Trường Huấn luyện cán bộ Việt Nam và tiến hành khai giảng khóa 1 trong lúc tình hình đất nước diễn biến phức tạp, chiến tranh ngày một lan rộng. Hoàng Đạo Thúy cùng với lãnh đạo nhà trường đề ra nhiều biện pháp kịp thời, sáng tạo nhằm ổn định tổ chức và bắt tay ngay vào việc xác định nội dung chương trình và thực hành giảng dạy. Ông còn trực tiếp lên lớp nhiều nội dung quan trọng được học viên hồ hởi đón nhận. Sau 6 tháng, ông tổ chức diễn tập cuối khóa trên chặng đường 200km từ Sơn Tây đến Đồi Vàng, sang Việt Trì, Phú Thọ. Quá trình diễn tập, ông còn phối hợp với dân quân tự vệ của các địa phương để luyện tập; kết hợp diễn tập với làm công tác dân vận, tuyên truyền chủ trương chính sách của Chính phủ, Mặt trận Việt Minh. Khóa 1 Trường Võ bị Trần Quốc Tuấn với vai trò nổi bật của Giám đốc Hoàng Đạo Thúy là một trong các lớp cán bộ quân sự đầu tiên được đào tạo cơ bản nhất, tuyệt đại đa số học viên tốt nghiệp khóa này đều trở thành những cán bộ ưu tú của quân đội; nhiều đồng chí hy sinh anh dũng, một số đã trở thành tướng lĩnh. Không chỉ lãnh đạo, quản lý và giảng dạy, Hoàng Đạo Thúy còn trực tiếp tổ chức chỉ huy học sinh quân chiến đấu anh dũng ở Đầm Hồng, Bản Ty, chặn hai binh đoàn Bô-phờ-rê và Com-muy-nan hợp quân, góp phần bẻ gãy cuộc tiến công Việt Bắc của giặc Pháp. Sau chiến thắng này Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tặng trường danh hiệu “Trung dũng quyết thắng”.

Không chỉ là một nhà sư phạm tài năng, Hoàng Đạo Thúy còn thể hiện vai trò nổi trội trong nhiều lĩnh vực công tác khác. Nhưng có lẽ, đóng góp lớn nhất, dấu ấn sâu sắc nhất trong cuộc đời hoạt động cách mạng của ông là khi ông được giao trách nhiệm tổ chức hệ thống thông tin quân sự với cương vị là Trưởng phòng, Cục trưởng Thông tin liên lạc (TTLL) đầu tiên, đặt nền móng xây dựng hệ thống TTLL quân sự của quân đội ta. Trong hồi ký của mình, ông Lê Dung, một trong những cán bộ thông tin thời kỳ đầu tiên, nhớ lại: “Sau ngày Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập, tôi được cấp trên cử sang làm việc tại Phòng TTLL quân đội. Lúc này, phòng đã được chuyển tới nhà số 16 phố Ri-ki-ê trụ sở cơ quan Bộ Tổng tham mưu. Tôi và anh Vũ Hán Thăng bước vào căn phòng chính giữa, đầu cầu thang, nơi Trưởng phòng Hoàng Đạo Thúy đang ngồi làm việc. Thấy chúng tôi, ông nhanh nhẹn đứng dậy, thân tình bắt tay và giao việc luôn: “Hai anh lo việc liên lạc vô tuyến điện. Còn liên lạc chân, trao cho anh Vũ Quang. Mật mã trao anh Quang Đạm. Liên lạc điện thoại để tôi lo”. Nhiệm vụ thì lớn lao, bàn việc thì thật ít lời, phân công thì rõ ràng, đối đãi thì thân tình cởi mở. Cái buổi đầu ấy đã nạp cho tôi tình cảm sâu sắc và niềm tin tuyệt đối vào người anh, người thầy, thủ trưởng của mình…”.

Trong những ngày đầu bộn bề khó khăn ấy, Trưởng phòng Hoàng Đạo Thúy vừa phải lo tổ chức lực lượng vừa phải tìm kiếm phương tiện máy móc, đáp ứng yêu cầu về TTLL theo chỉ đạo của đồng chí Võ Nguyên Giáp: “phải có ngay, có thật sớm hệ thống TTLL riêng cho quân đội”. Ông đã đề nghị Bộ Tổng tham mưu xin Trung ương Đảng điều động bộ điện đài 20W và bộ máy thu, phát MK2 về Phòng TTLL. Đồng thời, sử dụng các cơ sở liên lạc ta vừa thu được, tiến hành cải tiến cho phù hợp để phục vụ ngay cho nhiệm vụ quân sự; đề xuất rút một số điện đài ở Sở Vô tuyến điện Bạch Mai chuyển cho các chiến khu, các chi đội đang làm nhiệm vụ ở các khu vực trọng yếu. Trong tổ chức lực lượng, Hoàng Đạo Thúy không chỉ chăm lo đào tạo, tuyển lựa cán bộ, nhân viên “của ta”; ông còn sử dụng một số cựu binh sĩ yêu nước, có tinh thần cách mạng, trước đã làm hiệu thính viên do Pháp đào tạo. Với những “vốn liếng” ban đầu đó đã góp phần bảo đảm TTLL cho Trung ương Đảng, Chính phủ và Bộ Tổng chỉ huy sau ngày cách mạng thành công và những năm đầu của cuộc kháng chiến chống Pháp.

Thông tin liên lạc phục vụ Chủ tịch Hồ Chí Minh trên đài quan sát trận Đông Khê trong chiến dịch Biên Giới, 1950. Ảnh: Vũ Năng An

Theo yêu cầu của Bác Hồ, một thời gian Hoàng Đạo Thúy chuyển sang lĩnh vực công tác quan trọng khác, cuối năm 1949 ông trở lại quân đội tiếp tục làm thông tin, lần này gọi là Cục Thông tin. Cục thì như một cơ quan điều hành mà Hoàng Đạo Thúy lại quan niệm: “Thông tin là lực lượng chiến đấu trực tiếp bằng kỹ thuật, là một Binh chủng trong lực lượng vũ trang”. Tuy nhiên, khi đó, Bộ chưa đồng ý cho gọi là “Binh chủng”. Trước yêu cầu của tình hình mới, ông cùng lãnh đạo Cục đặc biệt quan tâm đến việc đào tạo cán bộ, huấn luyện nhân lực làm kỹ thuật vô tuyến, hữu tuyến; tự tay ông viết tài liệu về nguyên tắc tổ chức TTLL trong chiến đấu, đem ra giảng dạy, thu thập ý kiến của học viên từ chiến trường về học để chỉnh lý cho phù hợp. Chỉ sau nửa năm, hoạt động của Cục đã có hình hài, nền nếp… Ba ngày trước Chiến dịch Biên giới (năm 1950) trên lệnh cho Cục thông tin lên đường phục vụ chiến đấu. Trong thời gian rất gấp, Cục trưởng Thúy đã triệu tập một số cán bộ về giao nhiệm vụ tổ chức bảo đảm TTLL ở hậu phương Bộ với chiến dịch, với các chiến trường phối hợp. Ông cũng quyết định rút ở mỗi ngành một số cán bộ, nhân viên kỹ thuật và điều thêm một số chiến sĩ mới của Tiểu đoàn 36 để thành lập các đội cùng Cục trưởng trực tiếp đi chiến dịch. Lần ra quân đó, ta đã thắng to, mở toang biên giới, phá thế “cả nước một mình chiến đấu giữa vòng vây của địch”. TTLL cũng đã có bước trưởng thành về mọi mặt; vận dụng thành công cả ba phương tiện thông tin để bảo đảm chỉ đạo, chỉ huy một chiến dịch lớn đầu tiên có sự phối hợp trong cả nước, cả vùng sau lưng địch. Từ thực tiễn chiến đấu trong Chiến dịch Biên giới, Cục trưởng Thúy tiếp tục đem quân tham gia một loạt chiến dịch do Bộ Tổng tư lệnh mở. Thế là hình thành các đơn vị thông tin ở Sở chỉ huy cơ bản, ở Sở chỉ huy tiền phương của Bộ và sở chỉ huy hậu phương chiến dịch.

Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Cục trưởng Thúy đầu tư xây dựng hệ thống TTLL quân sự trước yêu cầu nhiệm vụ của cuộc đọ đầu lịch sử với quân đội Mỹ. Lực lượng trực thuộc từ quy mô đại đội, tiểu đoàn đã phát triển đến trung đoàn cho cả chuyển đạt hữu tuyến, vô tuyến. Ông luôn quan niệm, làm liên lạc phải đoàn kết, làm thông tin phải biết nhận phần việc khó về mình, nhường việc dễ cho bạn. Hoạt động một người riêng lẻ hay cả tập thể cũng là hành động trong tổ chức chung, phải có kỷ luật; kỷ luật cho người liên lạc cũng như kỷ luật cho cán bộ chỉ huy sử dụng phương tiện liên lạc đó. Quản lý cán bộ, nhân viên, ông lấy tri thức và tình cảm yêu quý con người để đối đãi, biết phân biệt sức già, công trẻ giao việc đúng người, truyền cảm sự tin cậy, gây hưng phấn cho họ. Thiếu tướng Nguyễn Diệp, nguyên Tư lệnh Binh chủng thông tin liên lạc, người nhiều năm được làm việc trực tiếp với Cục trưởng Hoàng Đạo Thúy, khẳng định: “Đó là một người có tri thức rộng, tầm nhìn xa về nhiều lĩnh vực, đặc biệt là TTLL quân sự. Ông sống giản dị, gần gũi, thân tình, được cán bộ, chiến sĩ rất yêu mến”. Vượt qua nhiều khó khăn, gian khổ, bằng uy tín và khả năng của mình, Hoàng Đạo Thúy đã xây dựng nền móng cho hệ thống TTLL quân sự. Ông là người thầy, người anh cả của các thế hệ cán bộ, chiến sĩ thông tin.

Là nhà giáo nổi tiếng, một cán bộ giữ nhiều cương vị quan trọng nhưng Hoàng Đạo Thúy luôn sống giản dị, khiêm tốn, hết mực thương yêu con người, nhất là học trò nghèo, người tàn tật. Ông thường mặc quần kaki, áo vải bông, chiếc thắt lưng da thường dùng bị đứt, ông tự tay khâu nối bằng chỉ gai. Tiền nhuận bút viết báo, viết sách ông góp cho làng làm đèn đường, gửi tặng hội người mù. Ông bảo: “Trong các người thương tật, khổ nhất là người mù”. Bữa cơm của Hoàng Đạo Thúy thường rất đơn sơ, chỉ rau dưa, đậu phụ. Chuyện kể lại rằng, một lần Đại tướng Võ Nguyên Giáp đến thăm ông, nhìn quanh 3 gian nhà không thấy tủ lạnh, Đại tướng hỏi: “Thế anh để thức ăn ở đâu?”. Hoàng Đạo Thúy cười, chỉ cái chạn có 4 chân kê trong bốn bát nước, giống như bao gia đình ở nông thôn Việt Nam bao đời nay. Đại tướng Võ Nguyên Giáp đánh giá: “Anh đã dành những năm tháng trong cuộc đời trong sáng và thanh đạm của mình cho sự nghiệp cách mạng của quân đội, của nhân dân, của Đảng. Thương yêu đồng chí và đồng đội, gần gũi bạn bè, hết lòng dìu dắt thế hệ trẻ, anh đã hoàn thành sứ mạng trên mọi cương vị...”.

TRẦN HOÀNG TIẾN