Ý tưởng viết hồi ký về chiến tranh nhân dân trên dọc tuyến đường 5 trong những năm tháng kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ do đại tá Võ An Đông-nguyên Cục phó cục Dân quân-Bộ Quốc phòng; Tư lệnh Bộ tư lệnh 350 Hải Phòng ấp ủ từ đầu thập niên 1990. Đến giữa năm 1995, ông trao đổi vấn đề này với đại tá Đào Ngọc Quế-nguyên Chánh án Tòa án quân sự Quân khu 3 và ông Nguyễn Huy Trường, nguyên đội trưởng Đội S20 (giao thông chiến, tỉnh đội Hải Phòng), nguyên chính ủy tàu VOSCO. Cả ba ông đã đồng tâm hiệp lực bắt tay vào công việc sưu tầm, nghiên cứu và tập hợp những người viết, biên tập các tập sách hồi ký.

Đường số 5 chạy qua bốn tỉnh Hà Nội, Hưng Yên, Hải Dương và Hải Phòng-trong thời gian Pháp xâm lược là vùng tạm chiếm của chúng. Nhưng dù “đường số 5 có trăm cái bốt. Dân đường 5 vẫn một lòng son”… đã anh dũng, quật cường đánh cho bọn cướp nước những đòn chí mạng; làm nên “tiếng sấm đường 5” vang rền. Cho đến thời kháng chiến chống Mỹ cứu nước cũng vậy. Từ cô du kích “Rắn quấn ngang chân vẫn bắn thù” cho đến anh bộ đội ngồi trên mâm pháo… Có biết bao tấm gương “vì nước quên thân” tiêu biểu của tập thể, cá nhân đã phát huy cao độ chủ nghĩa anh hùng cách mạng của dân tộc, rất nhiều bài học kinh nghiệm trong chiến đấu và xây dựng lực lượng vũ trang, phản ánh sâu sắc cuộc chiến tranh nhân dân “toàn dân, toàn diện” cũng như nghệ thuật quân sự của quân và dân các địa phương có đường 5 đi qua.

Được sự đồng ý của Thành ủy, UBND thành phố, Hội Khoa học lịch sử và Chi hội Khoa học lịch sử quân sự thành phố Hải Phòng, Ban liên lạc đồng đội tỉnh đội Hải Dương và Hưng Yên tại Hải Phòng; sự ủng hộ nhiệt thành và thiết thực của Nhà xuất bản Hải Phòng; các vị “Mạnh thường quân”; các cộng tác viên và nhất là các nhân chứng lịch sử, bộ hồi ký dài hơi “Đường 5 anh dũng, quật khởi” lần lượt ra đời.

Tập I được xuất bản vào giữa năm 1996. Đến tháng 9-2006, nhân dịp kỷ niệm lần thứ 61 Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh 2-9, tập XX kịp thời ra mắt bạn đọc cũng là tập cuối cùng của bộ hồi ký đồ sộ này.

Trong 10 năm ấy, những người làm công tác biên soạn đã hoàn thành một khối lượng ấn phẩm đáng trân trọng: hơn 1.300 bài viết của gần 800 tác giả là các tướng lĩnh, sĩ quan cao cấp trong quân đội, cán bộ của Đảng và Nhà nước, cán bộ lãnh đạo, chủ chốt của tỉnh, huyện, xã, nữ chiến sĩ du kích Hoàng Ngân… in ấn tới 46.100 cuốn với 12.320.450 trang in. Nếu tính cả các tập được tái bản (1, 2, 3, 4) hoặc các tập in lại tách riêng cho từng tỉnh Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng thì khối lượng còn nhiều hơn thế. Từng tập cũng có khối lượng in khác nhau. Tập I chỉ in có 1.500 cuốn. Các tập tiếp theo cứ tăng dần đến 2.000, rồi 3.500 cuốn v.v.. Tổng kinh phí đầu tư cho xuất bản tới 713.100.000 đồng. Mỗi năm, Ban biên tập cho ra mắt bạn đọc đều đặn 2 tập (giữa năm và cuối năm). Những tư liệu lịch sử trong mỗi tập “Đường 5 anh dũng, quật khởi” có sức thuyết phục người đọc và được đánh giá cao. Đại tướng Võ Nguyên Giáp-nguyên Tổng tư lệnh, Người Anh Cả của Quân đội nhân dân Việt Nam đã viết: “…hoan nghênh các cán bộ quân đội từng giữ cương vị lãnh đạo, chỉ huy các lực lượng vũ trang trong kháng chiến chống Pháp ở địa phương nay đã nghỉ hưu, đứng ra biên soạn bộ sách nhiều tập nói về cuộc chiến đấu ở Đường 5… “Đường 5 anh dũng, quật khởi” là bộ sách có giá trị (tập V, 1998). Thượng tướng Hoàng Minh Thảo, nguyên Tư lệnh chiến khu 3, chỉ huy Mặt trận 5 đánh giá: “Đó là tư liệu quý cho các nhà nghiên cứu cả quân sự và sử học (tập II, 1997)”.

Đài Truyền hình Việt Nam, Đài Phát thanh-Truyền hình Hải Phòng trên cơ sở những tư liệu lịch sử in trong bộ sách đã xây dựng thành công các cuốn phim tài liệu nhiều tập mang tựa đề “Đường 5 xưa và nay”, “Người lính già đầu bạc kể mãi chuyện đường 5”. Và rất nhiều ý kiến của bạn đọc gần, xa đánh giá một cách khách quan những điều được và chưa được của bộ hồi ký…

Năm 2003, thành phố Hải Phòng đã trao giải khuyến khích về Khoa học-công nghệ cho những người làm bộ sách này.

Tư liệu lịch sử về đường 5 trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ là rất lớn, có thể còn khai thác tiếp. Song tuổi tác, sức khỏe của những nhân chứng lịch sử-vừa là tác giả, vừa là người biên tập cũng là người phát hành… lại là hữu hạn. Tất cả đều thuộc lớp người “xưa nay hiếm”. Đại tá Võ An Đông người khởi xướng và cũng là linh hồn của Ban biên tập và bộ sách đã chia tay đồng đội, về cõi vĩnh hằng khi chớm bước sang tuổi 85 (22-3-1922/18-5-2006). Những người còn lại đã cố gắng phấn đấu hoàn thành tập thứ XX, phát hành vào tháng 9-2006 với lượng in 2.600 cuốn (252 trang/cuốn). Và như một lẽ tự nhiên công việc này rất cần những người kế tiếp.

Trong quá trình hơn 10 năm làm bộ sách hồi ký dài hơi và đồ sộ này, cái được là dễ thấy; cái chưa được và cái thiếu sót cũng không tránh khỏi. Bởi hầu hết các tác giả chưa quen cầm bút “làm văn”, chưa qua một trường lớp dạy viết sử, viết văn nào. Dẫu sao, hoàn thành được ngần ấy cuốn sách, ngần ấy trang in với bao sự kiện lịch sử, trận đánh, là việc làm rất cố gắng và có hiệu quả cao của Ban biên tập và cộng sự.

LÊ HOÀI THAO