Mang tên nghĩa để nhớ ngày khởi nghĩa

Từ trái qua phải là các đồng chí: Lê Trọng Nghĩa, Vũ Oanh, Bùi Nam Hà cùng đồng đội trong tổ chức Việt Minh Hoàng Diệu năm 1945

Tháng 5-1945, ông Nghĩa được phân công sang Ban cán sự Đảng Cộng sản Việt Nam, bên cạnh đảng Dân chủ cùng đồng chí Vũ Quý. Ban cán sự nhanh chóng nắm các nhân sĩ, trí thức, công chức, sinh viên, học sinh… Họ là những người yêu nước, sẵn sàng ủng hộ Việt Minh.

Không khí những ngày này sôi sục quyết liệt. Khi thăm dò trong anh em công chức, đã có ý kiến: Nên khởi nghĩa vào ngày chủ nhật vì ngày đó các công sở đóng cửa, khi lực lượng cách mạng tấn công đánh chiếm thì lực lượng phòng vệ sẽ rất mỏng. Mặt khác, anh em công chức ở nhà sẽ là lực lượng bổ sung ngay cho hàng ngũ cách mạng. Vậy thống nhất hành động giờ nào khi trong tay không hề có phương tiện thông tin liên lạc? Anh em đưa ra ý kiến: Cứ đúng 10 giờ sáng, hệ thống còi gắn trên nóc Nhà hát Lớn, ga Hàng Cỏ… đồng loạt nổi lên. Loa chĩa bốn phương tám hướng, tiếng còi vang xa cả chục cây số, ở các quận huyện ngoại thành cũng nghe được. Như vậy có thể lấy tiếng còi tầm 10 giờ làm hiệu lệnh khởi nghĩa! Hai vấn đề này được báo cáo cho Xứ ủy.

Thời kỳ đó, việc liên lạc phải thông qua Z.T (giao thông) chạy bộ, may lắm là xe đạp. Như vậy, chỉ thị của Trung ương đến nơi mà phải mất cả tuần lễ. Mặc dù chưa nhận được lệnh của Trung ương, nhưng nắm chắc chỉ thị “Nhật-Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” và dựa vào thực tế cách mạng của Hà Nội mà Thường vụ Xứ ủy Bắc kỳ đã ra quyết định thành lập Ủy ban khởi nghĩa (Ủy ban quân sự) Hà Nội. Ngay trong đêm 17-8, Thường vụ Xứ ủy quyết định chọn ngày chủ nhật 19-8-1945 là ngày Tổng khởi nghĩa.

Ông Nghĩa còn nhắc lại sự kiện trong đêm Ủy ban quân sự cách mạng triệu tập hội nghị cán bộ mở rộng ở Dịch Vọng: “Hai ông Nguyễn Huy Khôi và Nguyễn Quyết chủ trì. Tôi đến chậm nhưng giữa cái không khí ồn ào, nghe thấy giọng lanh lảnh của một nữ cán bộ trẻ, xinh xắn mang dáng dấp của cô gái tỉnh lẻ: “Này, khi nào vào chiếm công đường, bắt bọn cầm đầu thì phải chú ý triệt ngay bọn lính dõng, bảo an. Nếu không chỉ vài phát súng nổ vào sau lưng quần chúng là tan hết…”. Đây là kinh nghiệm xương máu ở một huyện ở Bắc Ninh mà chị đã gặp. Sau này mới biết đó là bà Phan Thị Sang, em gái ông Phan Trọng Tuệ. Ít lâu sau, bà xây dựng gia đình với ông Nguyễn Duy Thân. Đầu năm 1946, ông Nghĩa gặp lại hai ông bà cùng là đại biểu Quốc hội khóa 1.

Sáng ngày 19-8-1945, hàng chục vạn quần chúng cách mạng chia làm hai hướng, tấn công vào Phủ Khâm sai và Trại Bảo an binh-nơi tập trung lực lượng quân sự mạnh nhất. Tại các quận, huyện ngoại thành, cũng sau “hiệu lệnh 10 giờ”, nhất loạt đánh chiếm các trung tâm hành chính. Hà Nội đã biết vận dụng sáng tạo chỉ thị của Trung ương, dùng áp lực của quần chúng cách mạng có hỗ trợ của tự vệ vũ trang, kết hợp với đấu tranh chính trị, thương thuyết giành chính quyền về tay. Đến chiều 19-8, Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội đã thành công rực rỡ.

Tối 19-8, sau khi ông Lê Trọng Nghĩa cùng “ông cố vấn” Trần Đình Long đi gặp và thuyết phục Toàn quyền Nhật ở Đông Dương chấp nhận chính quyền nhân dân. Khi trở về, đã 12 giờ đêm. Đèn trong trụ sở vẫn sáng trưng. Thường vụ Xứ ủy họp ra quyết nghị thành lập ngay và ra mắt chính quyền mới vào sớm hôm sau.

Ông Lê Trọng Nghĩa kể tiếp:

- Chúng tôi đã chọn cho mình cái tên mới: Anh Nguyễn Văn Đệ chọn tên là Nguyễn Khang; anh Nguyễn Huy Khôi đổi là Trần Quang Huy… Tên tôi là Đoàn Xuân Tín và thường dùng danh “giáo sư Lê Ngọc” khi đi gặp cụ Phan Kế Toại và Thủ tướng Trần Trọng Kim, nay chọn cái tên Lê Trọng Nghĩa. Lê Trọng là tên của người thầy giáo đầu tiên của tôi (em ruột bác sĩ Lê Văn Cơ, giám đốc bệnh viện Quảng Yên, sau này theo Việt Minh), thầy có tư tưởng tiến bộ, dân chủ và yêu nước, nên có ảnh hưởng lớn đến nhận thức của học sinh chúng tôi. Còn Nghĩa tức là khởi nghĩa!

Ngay hôm sau, tại vườn hoa Con Cóc trước Bắc bộ phủ (dinh Khâm sai cũ), chính quyền cách mạng lâm thời ra mắt quốc dân, đồng bào. Đồng chí Nguyễn Khang là Chủ tịch UBND cách mạng Bắc bộ, Nguyễn Duy Thân phụ trách các cơ quan hành chính, Lê Trọng Nghĩa phụ trách đối ngoại. Chủ tịch UBND cách mạng Hà Nội là Trần Quang Huy, ủy viên là Phạm Tuấn Khánh. Giới nhân sĩ, trí thức Hà Nội hết sức ngạc nhiên khi báo chí đăng tải tên tuổi của các vị lãnh đạo chính quyền mới. Họ đang chờ đợi những nhà lãnh đạo có tên tuổi như Dương Đức Hiền, Đặng Xuân Khu, Võ Nguyên Giáp, Trần Huy Liệu… mà nay là những cái tên rất lạ! Thậm chí, bác sĩ Trần Duy Hưng còn hỏi: “Vậy lãnh tụ của các anh là ai?”. Thật là thú vị!