CÓ MỘT THỜI NHƯỜNG NHÀ

Dân mà nghèo thì đương nhiên, nhưng ngay cả giới quan lại, thậm chí cả những đại thần đầu triều cũng không hề dư dật. Vì thế đa phần người Việt nói chung thường có nết ăn nết ở bình dị, tùng tiệm. Ngôi nhà, tài sản đáng giá nhất của họ, luôn cân xứng ấm cúng vừa tầm. Căn nhà lý tưởng của tầng lớp có tiền dưới xuôi là năm gian hai chái có vườn, còn trên ngược là cột và sàn gỗ thoáng mát. Thói quen sinh hoạt đơn sơ ấy đã ngấm vào vô thức, muốn tập làm sang phải có thời gian. Có phải thế chăng mà nhiều thị dân trung lưu Việt hôm nay, những lúc nghỉ dưỡng ở các “rì dọt” năm sao, vẫn thường loay hoay mất ngủ.

Đương nhiên, những cái nhà ấy (một khối tài sản quý giá) thường nằm tại các đô thị lớn. Vì thế, chuyện người ta đem nhà nhường cho nhau có lẽ chỉ xảy ra trong một đoạn thời gian ngắn. Đại khái đó là khi lịch sử của cả dân tộc đang lật trang. Sài Gòn hay Đà Nẵng sau ngày giải phóng năm 1975 thì không thấy rõ rệt lắm, nhưng ở Hà Nội sau khi hòa bình lập lại ở miền Bắc xã hội chủ nghĩa thì có quá nhiều. Chế độ mới vào tiếp quản chính quyền cũ bèn xóa bỏ sở hữu tư nhân về đất đai và tư liệu sản xuất, mọi người sẽ bình đẳng hưởng thành quả của cuộc cách mạng vĩ đại. Do vậy, kha khá chủ nhân dư dật của các căn biệt thự mênh mông, chợt chân thành hoang mang mời các người khác vào ở cùng. Cũng có thể đó là người thân, nhưng đa phần là người sơ. Những người sơ này phần lớn có quê ở xa, có điều họ đang là cán bộ công tác loanh quanh ở vài công sở ngay trong khu phố Tây cũ, ví như Lý Thường Kiệt hay Trần Hưng Đạo chẳng hạn.

Những căn villa vừa được nhường thoáng nhìn là biết. Sảnh chính thường để không, chủ nhà bẽn lẽn rút lên mấy phòng ở tầng hai, thậm chí có người tốt bụng lo xa tới mức nhồi cả gia đình vào căn phòng áp mái mà trước đó không lâu chuyên để dăm ba thứ đồng nát. Còn dãy nhà ngang, đặc biệt cái khuôn viên đẹp như mơ sẽ được chia năm xẻ bảy. Vì chủ nhà tự nguyện nhường nên những người đến ở thêm cũng chẳng cần giấy tờ gốc gác gì. Rồi đến khoảng năm 1992, “luật đất đai” ra đời phổ biến ở Hà Nội, thì giữa người bị nhường và người được nhường mới xảy ra lắm cái bi hài. Tất nhiên, do rêu phong thời gian “lịch sử để lại”, các cuộc tranh cãi về quyền được ở thường kết thúc trong tuyệt lộ của sự chấp nhận.

Nói cho cùng, biệt thự vẫn là tài sản tư nhân, nên văn hóa nhường nhà ở đây vẫn phảng phất đôi nét bị động. Phải đến thời vất vả tử tế bao cấp, văn hóa đó mới đạt đến độ cao vút của lương thiện. Ở vào hồi ấy, phần lớn trang trí nội thất của mọi ngôi nhà ở các đô thị đều nhang nhác bần bạch như nhau. Những rèm cửa được cầu kỳ quấn lại từ mấy trang họa báo xanh đỏ nước ngoài. Khung ảnh thờ đều là ảnh truyền thần, hoặc của bố hay của anh trai cả đã anh dũng hy sinh. Rồi bếp dầu, rồi chạn bát. Có phải vì ở đơn sơ thiêng liêng thế chăng mà lúc ấy mọi người luôn chân thành thương yêu nhau. Hồi đó có một chủ trương cực kỳ ngây thơ lãng mạn, họp bình bầu phân nhà. Căn cứ trên một số tiêu chuẩn nhất định về đạo đức, về thâm niên làm việc, nhất là về vị trí công tác, người ta sẽ chia nhà cho những ứng viên có đủ tiêu chuẩn. Mà những ứng viên như thế thì nhiều lắm. Bởi đất nước đang trong hoàn cảnh gian nan, hầu hết mọi người đều chủ động hy sinh, đều tận tình cống hiến. “Tuổi nhỏ làm việc nhỏ/ Tùy theo sức của mình/ Để tham gia kháng chiến/ Để gìn giữ hòa bình” (Hồ Chủ tịch). Có lẽ vì thế mà tuyệt đối các cuộc bình bầu đều kết thúc vui vẻ trong tiếng vỗ tay. Không hiếm những vị có hàm thứ trưởng đã vô tư bình thản nhường tiêu chuẩn nhà cho cấp dưới. Có thể nói không quá, văn hóa nhường nhà ở hậu phương đã góp phần không nhỏ cho những thắng lợi long trời lở đất ở tiền phương. Không hiểu sao tới ngày hôm nay, văn hóa nhường nhà bỗng tuyệt truyền. Chắc do quá nhiều đại gia "tài cao đức dày" coi quyền sở hữu nhà là quyền thiêng liêng tối thượng. Với họ, nó cao hơn hẳn cái quyền sở hữu tình yêu chứ đừng nói đến những thứ sở hữu vớ vẩn khác.

Lịch sử của một ngôi nhà Việt cũng như lịch sử của một đô thị Việt thường có nhiều biến đổi thăng trầm. Có điều, đọng sâu trong nó luôn là một hằng số trong trắng tử tế. Thật dễ hiểu khi có một thời người ta rưng rưng chân thành nhường nhau nhà.

NGUYỄN VIỆT HÀ