QĐND - Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân là chủ trương lớn, lần đầu được đề cập tại Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ của Đảng, khóa VII (tháng 1-1994). Hội nghị Trung ương lần thứ 8, khóa VII (tháng 1-1995) đã đề ra những quan điểm cơ bản và chủ trương, nhiệm vụ cụ thể về xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN ở Việt Nam. Đó là nội dung rất quan trọng về đổi mới chính trị trong đường lối đổi mới toàn diện đất nước. Đại hội X (tháng 4-2006) và Đại hội XI của Đảng (tháng 1-2011) đã xác định Nhà nước pháp quyền là một trong 8 đặc trưng của xã hội XHCN ở Việt Nam.

Dự thảo văn kiện trình Đại hội XII của Đảng, trong mục XIV-"Hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN" có bước phát triển quan trọng về nhận thức Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Theo đó, Nhà nước pháp quyền trong xây dựng và vận hành đã đạt được những kết quả, thành công nổi bật: Quan điểm, thể chế về Nhà nước pháp quyền XHCN được bổ sung, hoàn thiện một bước quan trọng và cơ bản. Nguyên tắc tổ chức quyền lực Nhà nước được quy định đầy đủ hơn trong Hiến pháp năm 2013. Quốc hội có nhiều đổi mới, nâng cao chất lượng hoạt động. Hệ thống pháp luật tiếp tục được hoàn thiện. Quản lý, điều hành của Chính phủ, của các bộ tập trung hơn vào quản lý vĩ mô và năng động giải quyết những vấn đề lớn, quan trọng. Cải cách hành chính tiếp tục được chú trọng và đạt kết quả tích cực bước đầu. Nhiều chủ trương, đường lối của Đảng về cải cách tư pháp được thể chế trong Hiến pháp, pháp luật và được triển khai thực hiện nghiêm túc, đạt kết quả quan trọng.

Hạn chế, khuyết điểm về xây dựng Nhà nước pháp quyền cũng được đánh giá thẳng thắn trong dự thảo văn kiện, đồng thời chỉ rõ nguyên nhân, trong đó, nổi bật là: "Xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN là vấn đề mới đối với nước ta. Sự phân định giữa vai trò lãnh đạo của Đảng và vai trò quản lý, điều hành của Nhà nước còn những nội dung chưa rõ; phương thức và cơ chế lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước còn nhiều điểm chưa được chế định rõ và phù hợp với nguyên tắc Nhà nước pháp quyền".

Những định hướng lớn về xây dựng Nhà nước pháp quyền trong Dự thảo văn kiện trình Đại hội XII thể hiện sự phát triển mới về nhận thức:

Trước hết, dự thảo khẳng định: Tiếp tục xác định xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị. Hoạt động của Nhà nước phải thực hiện dân chủ, tuân thủ các nguyên tắc pháp quyền. Giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa dân chủ và pháp luật; bảo đảm tính đồng bộ trong xây dựng, hoạt động cả lập pháp, hành pháp, tư pháp và tiến hành đồng bộ với đổi mới kinh tế. Xây dựng Nhà nước pháp quyền là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị. Đây là vấn đề cần được nhận thức sâu sắc từ những quan điểm về đổi mới và hoàn thiện hệ thống chính trị một cách đồng bộ, mà Hội nghị Trung ương lần thứ 7, khóa XI (tháng 5-2013) đã xác định.

Thứ hai, hoàn thiện thể chế, chức năng, nhiệm vụ, phương thức và cơ chế vận hành, nâng cao hiệu lực, hiệu quả của Nhà nước pháp quyền XHCN. Cần khắc phục sự chồng chéo, vướng mắc về chức năng, nhiệm vụ trong bộ máy Nhà nước, tiếp tục hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định của Hiến pháp năm 2013 trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập quốc tế. Đẩy mạnh xây dựng, hoàn thiện và tổ chức thực hiện hệ thống pháp luật, bảo đảm pháp luật vừa là công cụ để Nhà nước quản lý xã hội, vừa là công cụ để nhân dân kiểm tra, giám sát quyền lực Nhà nước. Chú trọng cơ chế phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan thực hiện quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp.

Thứ ba, hoàn thiện tổ chức và nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của bộ máy Nhà nước. Văn kiện của Đảng nhấn mạnh, đổi mới tổ chức và hoạt động của Quốc hội, bảo đảm Quốc hội thực sự là cơ quan đại biểu cao nhất của nhân dân, cơ quan quyền lực Nhà nước cao nhất, thực hiện tốt chức năng lập pháp, quyết định những vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao, nhất là đối với việc quản lý, sử dụng các nguồn lực của đất nước. Hoàn thiện cơ cấu tổ chức Chính phủ, xác định rõ hơn chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Chính phủ là cơ quan hành chính Nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội. Tiếp tục đẩy mạnh việc thực hiện Chiến lược cải cách tư pháp. Tổ chức tòa án theo cấp thẩm quyền xét xử, bảo đảm nguyên tắc độc lập, nguyên tắc tranh tụng trong xét xử; bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo, đương sự. Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp và được tổ chức phù hợp với hệ thống tổ chức của tòa án, tăng cường trách nhiệm của công tố trong hoạt động điều tra. Xác định rõ thẩm quyền, trách nhiệm quản lý Nhà nước của mỗi cấp chính quyền địa phương.

Thứ tư, chú trọng công tác xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức. Cần xây dựng tiêu chí, tiêu chuẩn, cơ chế, chính sách cán bộ, công chức; dân chủ hóa công tác cán bộ, quy định rõ trách nhiệm, thẩm quyền của mỗi tổ chức, mỗi cấp trong xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức có phẩm chất chính trị vững vàng, trình độ, năng lực chuyên môn phù hợp, đáp ứng yêu cầu của giai đoạn mới. Cần hoàn thiện tiêu chí đánh giá và cơ chế kiểm tra, giám sát, kiểm soát việc thực thi công vụ; đẩy mạnh đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, thực hành tiết kiệm trong các cơ quan Nhà nước và đội ngũ cán bộ, công chức.

Lãnh đạo công cuộc đổi mới, Đảng Cộng sản Việt Nam có nhiều thành công, trong đó nổi bật là xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN và phát triển kinh tế thị trường định hướng XHCN. Đây là hai vấn đề mới, khó và đều hướng tới mục tiêu phát triển đất nước theo con đường XHCN. Hai vấn đề có quan hệ mật thiết quyết định, thúc đẩy lẫn nhau trong quá trình hoàn thiện và cũng là biểu hiện tập trung của đổi mới kinh tế gắn liền với đổi mới chính trị. Nhà nước pháp quyền XHCN, với chức năng quản lý, điều hành có vai trò rất quan trọng trong hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng XHCN với một hệ thống luật pháp, cơ chế, chính sách, bảo đảm cho nền kinh tế vận hành đầy đủ, đồng bộ theo các quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm định hướng XHCN phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, do tính chất năng động, phong phú, đa dạng luôn luôn đặt ra những nhu cầu mới của sự phát triển đòi hỏi Nhà nước pháp quyền không ngừng bổ sung, phát triển để hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách.

Quản lý Nhà nước trên các lĩnh vực xã hội, văn hóa, con người, quốc phòng, an ninh, đối ngoại, hội nhập quốc tế, tài nguyên môi trường..., được Nhà nước chú trọng với hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách không ngừng được bổ sung, phát triển theo đúng những nguyên tắc và cơ chế vận hành của Nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp quyền quản lý mọi mặt của đời sống xã hội chủ yếu bằng pháp luật, đồng thời coi trọng những giá trị chuẩn mực đạo đức xã hội, giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa đạo đức và pháp luật để xây dựng một xã hội tiến bộ, lành mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Bản chất XHCN của Nhà nước pháp quyền cần được tiếp tục làm rõ, nhận thức và thực hiện đúng. Bản chất đó thể hiện trước hết ở hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách đã thể chế hóa, cụ thể hóa đúng đắn Cương lĩnh, đường lối của Đảng Cộng sản cầm quyền, nhất là mô hình 8 đặc trưng của xã hội XHCN mà Cương lĩnh của Đảng đã đề ra. Bản chất nhân dân là cái gốc của Nhà nước pháp quyền XHCN, như Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh: “Nhà nước ta được nhân dân xây dựng để phục vụ dân chứ không phải để cai trị dân”. Do vậy, pháp luật và chính sách của Nhà nước phải thật sự bảo đảm và vì lợi ích của nhân dân, bảo vệ cuộc sống của nhân dân. Nền dân chủ XHCN không ngừng hoàn thiện và được thực hiện sâu rộng, bảo đảm bản chất XHCN của Nhà nước được củng cố vững chắc. Điều này đòi hỏi Nhà nước xử lý đúng đắn quan hệ giữa pháp luật và dân chủ, pháp luật bảo đảm dân chủ và dựa trên cơ sở dân chủ; dân chủ gắn liền với tôn trọng, thực thi pháp luật, thực hiện trách nhiệm công dân, quyền công dân, quyền con người.

Thực tiễn xây dựng và quá trình hoạt động của Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam đã được Đảng ta chú trọng tổng kết. Báo cáo tổng kết một số vấn đề lý luận-thực tiễn qua 30 năm đổi mới (1986-2016) nêu rõ: “Đảng ta đã nhận thức được tính tất yếu khách quan, cấp thiết của việc xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam; xác định đây là một trong 8 đặc trưng của xã hội XHCN mà nhân dân ta xây dựng, vừa tiếp thu thành tựu của nhân loại về Nhà nước pháp quyền, vừa thể hiện bản sắc, đặc điểm riêng của Việt Nam”(1). Các nguyên tắc cơ bản về xây dựng Nhà nước pháp quyền như: Thượng tôn pháp luật, hoạt động thực sự dân chủ; chăm lo, bảo vệ quyền lợi chính đáng của nhân dân; tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân; Đảng lãnh đạo Nhà nước…, được nhận thức rõ hơn.

Từ các quan điểm, nguyên tắc và nhất là từ hoạt động thực tiễn, đã xác định rõ hơn những đặc trưng cơ bản của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Thứ nhất, đó là Nhà nước thật sự của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, tất cả quyền lực thuộc về nhân dân. Thứ hai, quyền lực Nhà nước là thống nhất; có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp. Thứ ba, Nhà nước đề cao vai trò tối thượng của pháp luật; Hiến pháp và hệ thống pháp luật điều chỉnh mọi quan hệ của đời sống xã hội. Thứ tư, các quyền con người, quyền công dân được Nhà nước tôn trọng và bảo đảm; nâng cao trách nhiệm pháp lý giữa Nhà nước và công dân, tăng cường dân chủ gắn liền với kỷ cương, kỷ luật. Thứ năm, Nhà nước Việt Nam tôn trọng và thực hiện đầy đủ các điều ước quốc tế mà Việt Nam đã ký kết hoặc gia nhập, tôn trọng luật pháp quốc tế. Thứ sáu, Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo Nhà nước, nhân dân, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên giám sát hoạt động của Nhà nước.

Thời gian tới, cần tiếp tục thực hiện đúng đắn mối quan hệ: Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Nhân dân làm chủ; tiếp tục phân định rõ hơn vai trò lãnh đạo của Đảng và vai trò quản lý, điều hành của Nhà nước nhằm nâng cao vai trò, năng lực lãnh đạo, cầm quyền của Đảng, đồng thời nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý, điều hành của Nhà nước. Nội dung, phương thức và cơ chế lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước cần được chế định rõ, phù hợp với nguyên tắc Nhà nước pháp quyền XHCN và mục tiêu, con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

PGS, TS NGUYỄN TRỌNG PHÚC

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam-Ban Chấp hành Trung ương, Ban Chỉ đạo tổng kết: Báo cáo tổng kết một số vấn đề lý luận-thực tiễn qua 30 năm đổi mới (1986-2016), Nxb CTQG, H, 2015, trang 141.