Giáo dục và đào tạo thích ứng cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư

Nếu sự ra đời của máy hơi nước được đánh dấu như Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất với việc thay đổi phương thức sản xuất bằng chân tay qua sản xuất bằng cơ khí, thì việc sản xuất hàng loạt với máy móc chạy bằng điện được xem là cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ hai. Sự phát triển của công nghệ thông tin (CNTT), công nghiệp điện tử và công nghiệp số của nửa cuối thế kỷ trước được xem như cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ ba. Mỗi cuộc cách mạng công nghiệp đều tạo ra sự thay đổi căn bản về phương thức sản xuất công nghiệp, bước nhảy vọt về lượng sản phẩm xã hội và tác động sâu sắc đến đời sống xã hội.

Ảnh minh họa "Mô phỏng hệ kết nối không gian số-thực thể" của trang VPS.

Cách mạng công nghiệp 4.0 được nhận diện khi các thành tựu trên các lĩnh vực CNTT, cơ khí tự động hóa, công nghệ sinh học, khoa học vật liệu… cùng với sự nối kết của hệ thống dữ liệu tạo nên sự thay đổi căn bản trong phương thức sản xuất xã hội. Trong giai đoạn này, công nghiệp không chỉ tạo nên sản lượng lớn cho xã hội với một năng suất vượt trội mà còn có khả năng bảo đảm chất lượng và thay đổi theo từng sản phẩm thiết kế. Phương thức “sản xuất thông minh”, theo yêu cầu của người sản xuất, xã hội đã bắt đầu hình thành. Nền tảng của công nghiệp 4.0 là công nghệ số, hay nói cách khác là số hóa các quá trình, các công nghệ và thực thể vật lý, nối lại thành hệ thống dữ liệu tương ứng với cuộc sống thực và xử lý hệ thống dữ liệu nhằm tìm những quy luật, những lời giải cho sản xuất, công nghiệp. Tiếp theo đó, các ngành khoa học, các công nghệ như: Trí tuệ nhân tạo, robot, internet kết nối vạn vật (IoT)… là những thành tố quyết định tạo nên cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư.

Cách mạng công nghiệp 4.0 mở ra cho Việt Nam thời cơ rất lớn về hội nhập và phát triển mạnh mẽ nếu có một chiến lược đúng và các bước đi phù hợp. Có thể nói, nền công nghiệp 4.0 không đòi hỏi một sự đầu tư quá lớn về hạ tầng công nghiệp, mà chủ yếu trên cơ sở nền tảng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo, đây là một lợi thế của Việt Nam. Trên nhận thức này, Việt Nam cần có chiến lược chủ động đưa công nghệ kỹ thuật số và các thành quả khoa học, công nghệ thâm nhập vào các ngành kinh tế làm tăng năng suất lao động như chúng ta đã và đang triển khai: Nông nghiệp công nghệ cao, du lịch số, dịch vụ tài chính ngân hàng, dịch vụ y tế, quản lý hành chính công,…

Sớm tiếp cận, làm chủ công nghệ thông tin sẽ giúp thế hệ trẻ Việt Nam thích ứng với cách mạng công nghiệp 4.0. Ảnh: Tuấn Vũ.

Để chuẩn bị cho chiến lược này, giáo dục và đào tạo phải đi trước một bước để chuẩn bị tốt nhất nguồn nhân lực. Trong phương thức sản xuất thông minh, các ngành nghề thâm lạm nhân công và giản đơn sẽ khó phát triển và dần mất đi. Những công nghệ mới và những robot có khả năng thay thế con người với năng suất cao và độ chuẩn xác trong công việc đang xuất hiện ngày càng nhiều trong các dây chuyền sản xuất và cả ở một số lĩnh vực khác. Với tinh thần đó, ngành giáo dục và đào tạo cần nghiên cứu và triển khai một chiến lược phù hợp nhằm hình thành những lớp trí thức Việt Nam trẻ, có nhận thức đúng, trình độ khoa học và kỹ năng phù hợp với nền sản xuất thông minh này.

Từ đó, những vấn đề được đặt ra cho quá trình đào tạo sắp tới cần được quan tâm là: Giảng dạy để có sự đổi mới tư duy nhận thức của xã hội trong nhìn nhận mọi việc, từ quản lý đến sản xuất, từ cuộc sống hằng ngày đến văn hóa, xã hội trong giai đoạn công nghiệp 4.0. Trong đó, việc số hóa các quá trình công nghệ, nối mạng thông tin dữ liệu, ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ giữ vai trò quyết định quá trình chuyển đổi và sẽ làm thay đổi bản chất nền sản xuất hiện nay.

Sự nhấn mạnh đến tư duy công nghệ và đào tạo đội ngũ cán bộ khoa học kỹ thuật là nhân tố chủ yếu tạo nên sự thành công trong việc tham gia giai đoạn này. Trong đó, sự hiểu biết và kỹ năng tổng hợp giữa cơ sở khoa học (Science), thiết kế kỹ thuật (Technology), quy trình công nghệ (Engineering) và tính logic của toán học (Mathematic) là hết sức cần thiết. Chính nhìn nhận được tầm quan trọng của các kiến thức này nên Hoa Kỳ và nhiều nước trên thế giới đang đẩy mạnh việc giáo dục STEM (4 nội dung nêu trên) ngay từ bậc phổ thông.

Đối với Việt Nam, để có thể hội nhập quốc tế một cách chủ động và hoàn thiện con người mới trong giai đoạn khoa học, kỹ thuật phát triển mạnh mẽ, ứng dụng robot ngày càng phổ biến, thì cần thiết dạy tốt tiếng Anh cũng như các kiến thức xã hội, nghệ thuật. Và như thế, phải chăng đối với chúng ta cần nghiên cứu giảng dạy STEAME (phương pháp giáo dục hiện đại và lý tưởng). Công nghiệp 4.0 là sản phẩm của sáng tạo khoa học kỹ thuật, là việc ứng dụng các đột phá trong kỹ thuật số và thành quả khoa học, kỹ thuật vào công nghiệp, sản xuất. Điều này đòi hỏi sự thay đổi từ nhận thức về sản phẩm của trường, viện đến phương pháp giảng dạy và quan hệ với doanh nghiệp. Các bằng phát minh, sáng chế phải được quan tâm như công bố khoa học và tư duy khởi nghiệp cần được giáo dục ngay trong quá trình đào tạo. Văn hóa doanh nghiệp, quan hệ công nghiệp mới sẽ hình thành khi công nghệ sản xuất thay đổi bản chất, các công nghệ phức tạp hơn và sự tiếp xúc giữa người và robot được tăng lên.

Với sự chuyển đổi đó, giáo dục cần chuẩn bị cho lớp sinh viên ra trường những kỹ năng sống và làm việc trong một thời đại mà công nghệ sẽ thay đổi nhanh, sản phẩm đa dạng mà đặc thù và đòi hỏi sự thích ứng của con người với một nền công nghiệp có tính chọn lọc cao. Các kỹ năng nhận thức trong nền kinh tế này như năng lực tổng hợp và phân tích, kỹ năng quản lý sự thay đổi, đi cùng kỹ năng thích nghi nhanh và khả năng xử lý sự cố, cũng như tư duy phản biện và kỹ năng làm việc nhóm… là những yêu cầu phải được chuẩn bị từ trường phổ thông đến đại học. Và việc học thường xuyên, suốt đời phải trở thành một nhu cầu của con người mới với các phương tiện và điều kiện giảng dạy, học tập thích hợp (học trực tuyến và giáo trình mở).

Việc hình thành một đội ngũ chuyên gia về khoa học dữ liệu, dữ liệu lớn là một nhu cầu cấp bách mà ngành giáo dục cần chuẩn bị. Đây là đội ngũ nòng cốt bảo đảm cho sự triển khai thành công cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0. Đây là điều mà các trường đại học Việt Nam vẫn chưa chuẩn bị sẵn sàng và khuynh hướng chọn nghề của sinh viên qua tuyển sinh đại học, cao đẳng vẫn nghiêng về các lĩnh vực kinh tế, tài chính.

Cách mạng công nghiệp 4.0 là một thách thức lớn đối với một nước đang phát triển như Việt Nam, nhưng cũng là một thời cơ đang mở ra với khả năng làm nên chuyện thần kỳ trong phát triển công nghiệp dựa vào năng lực trí tuệ và đam mê, khát khao của một dân tộc trẻ đang vươn lên. Điều đó đòi hỏi Việt Nam cần có một chiến lược quốc gia, một quyết tâm và một nền giáo dục đi đúng hướng.

Năm 2018 mở ra hy vọng và tin tưởng!

----------------------

Tài liệu tham khảo:

(1) Klaus Schwab, https://www.weforum.org/about/the-fourth-industrial-revolution-by-klaus-schwab;

(2) Hồ Tú Bảo, http://tiasang.com.vn/-doi-moi-sang-tao/Hieu-va-di-trong-cach-mang-cong-nghiep-lan-thu-tu-10652;

(3) Ban Kinh tế Trung ương, Việt Nam với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Nhà xuất bản Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội, 2017.

TS PHAN THANH BÌNH - Ủy viên Trung ương Đảng, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội