Biết bao tên làng, tên núi, tên sông đã trở thành huyền thoại lưu truyền trong ký ức dân gian. Có thể nói, từng tấc đất trên quê hương Phú Thọ đều thấm mồ hôi, xương máu của cha ông, mỗi bước đi là một bước gặp di tích lịch sử, nhưng tiêu biểu nhất ở quê hương Phú Thọ là Khu di tích lịch sử Đền Hùng gồm núi Hùng (núi Nghĩa Lĩnh), Đền Hùng ở xã Hy Cương, thành phố Việt Trì, đền thờ Tổ Mẫu Âu Cơ ở núi Vặn, đền Quốc Tổ Lạc Long Quân ở đồi Sim...
Trải qua bao biến thiên của lịch sử nhưng những câu tục ngữ, ca dao, câu đối về Lễ hội Đền Hùng, Giỗ Tổ Hùng Vương vẫn trường tồn mãi với thời gian, với non sông đất nước:
“Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày Giỗ Tổ mùng Mười tháng Ba
Khắp miền truyền mãi câu ca
Nước non vẫn nước non nhà ngàn năm”
(Ca dao cổ)
“Duy tổ quốc tinh thần, nhất thập bát truyền căn bản địa
Khảo cổ đô danh thắng, kỷ thiên bách tải đế vương lăng”
(Phiên âm câu đối tại Lăng Hùng Vương trên núi Nghĩa Lĩnh)
Dịch nghĩa:
“Đất nước linh thiêng, trải mười tám đời đây nơi đất gốc
Khảo kinh đô cũ, mấy nghìn năm còn lại đế vương lăng”
    |
 |
| Lễ rước kiệu của các xã, phường, thị trấn vùng ven về Khu di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt Đền Hùng. Ảnh: TTXVN. |
Hành hương về Đất Tổ, thờ cúng Hùng Vương thể hiện lòng tri ân tổ tiên nhằm nâng cao niềm tự hào và cố kết xã hội. Thờ cúng các Vua Hùng không chỉ là hoạt động tâm linh cầu mong Quốc Tổ phù hộ cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, đất nước yên vui thịnh vượng, mà còn có ý nghĩa sâu xa nhắc nhở, kết nối, củng cố tinh thần đoàn kết thương yêu đùm bọc lẫn nhau của cộng đồng dân tộc Việt Nam, những người cùng chung một cội nguồn, đúng như ý kiến của GS,TS Nguyễn Chí Bền: “Ở phương diện xã hội, giá trị của tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương là sự thể hiện tính cố kết cộng đồng, truyền thống đoàn kết dân tộc. Có thể coi tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương như một sợi chỉ đỏ kết nối quá khứ với hiện tại, là bệ đỡ tâm linh cho các thế hệ con người Việt Nam”.(2)
Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng đã trở thành biểu tượng tôn kính, thiêng liêng, quy tụ và gắn bó người dân đất Việt. Niềm tự hào, tôn kính ấy càng được nhân lên khi Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) chính thức thông qua quyết định công nhận Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (ngày 6-12-2012).
Về văn hóa, Phú Thọ thực sự là một vùng đất văn hóa đặc sắc, xứng đáng được xếp cùng hàng với những vùng văn hóa đặc sắc và tiêu biểu nhất của cả nước. Vùng văn hóa Phú Thọ phản ánh mọi chặng đường của quá trình văn hóa Việt Nam từ xưa đến nay.
Kho tàng văn hóa Phú Thọ vô cùng to lớn, đặc sắc, độc đáo, nhiều màu sắc ... trong đó có nhiều “viên ngọc quý” như: Truyền thuyết Hùng Vương, truyện cười Văn Lang, thơ ca dân gian, hát Xoan, hát Ghẹo, hát Rang ...
Hát Xoan là một loại hình dân ca dân vũ vừa trữ tình vừa có liên quan đến tín ngưỡng của nông dân vùng Phú Thọ và Vĩnh Phúc trong lịch sử. “Hát Xoan là hình thái sinh hoạt văn hóa âm nhạc dân gian thuộc loại cổ nhất của người Việt”(3), ra đời từ thời Hùng Vương dựng nước. Hát Xoan là một loại dân ca nghi lễ - phong tục, sản phẩm văn hóa dân gian của cư dân vùng Đất Tổ Hùng Vương xưa và của Phú Thọ ngày nay.
Hát Xoan Phú Thọ là hình thái sinh hoạt văn hóa sơ khai nhất, thường được tổ chức ở những di tích tín ngưỡng truyền thống như Miếu, Đình làng để làm nơi trình diễn, chuyển tải những ước nguyện cầu mong của dân làng đến các bậc Thánh, Thần, Vua ... nên hát xoan Phú Thọ còn có tên gọi khác là hát cửa Đình (ca môn đình).
Hát Xoan không chỉ xuất hiện sớm mà còn lưu truyền tồn tại qua bao đời này. Thể loại hát Xoan rất phong phú, từ nội dung, làn điệu đến các điệu múa được biến tấu phù hợp với nơi trình diễn, kể cả trang phục cũng được ăn mặc đúng nghi lễ. Hát xoan có mấy chục làn điệu khác nhau, được chia làm ba phần chính: Hát nghi lễ, hát quả cách, hát giao duyên.
Với những giá trị độc đáo, phong phú và đặc sắc, ngày 8-12-2017 hát Xoan Phú Thọ đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Tự hào về nền văn hóa mà cha ông để lại, chính quyền – nhân dân - thế hệ trẻ tỉnh Phú Thọ luôn giữ gìn, bảo tồn, phát huy những tài sản vô giá đó, giữ gìn các di sản văn hóa vùng Đất Tổ để tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương và hát Xoan Phú Thọ mãi mãi trường tồn cùng đất nước.
Nhà nghiên cứu văn hóa ĐOÀN HẢI HƯNG
-------------------------------------------------------------------
(1): Lê Duẩn, Báo Nhân Dân, ngày 15-5-1977
(2): Nguyễn Chí Bền – Báo Phú Thọ, chuyên đề về: Gỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng 2019.
(3): Phạm Trọng Toàn – Báo Văn hóa nghệ thuật, số 7-2001