Trăm năm báo chí cách mạng và hành trình viết tiếp tương lai - Bài 2: Văn hóa là môi sinh, đạo đức là gốc rễ của báo chí

Đó là chia sẻ của nhà báo Hồ Quang Lợi, Phó chủ tịch Hội Truyền thông số Việt Nam, nguyên Phó chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam, nguyên Trưởng ban Tuyên giáo Thành ủy Hà Nội, nguyên Tổng biên tập Báo Hà Nội mới.

Báo chí góp phần tạo dựng, bồi đắp niềm tin cho công chúng

Phóng viên (PV): Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nhận định: “Báo chí của ta đã có một địa vị quan trọng trong dư luận thế giới... Cho nên làm báo phải hết sức cẩn thận về hình thức, về nội dung và cách viết”. Thông qua cụm từ “làm báo phải hết sức cẩn thận”, phải chăng hàm ý của Bác muốn nhấn mạnh đến tính chuẩn mực trong tư tưởng, đạo đức, tác phong của người làm báo cách mạng, thưa đồng chí?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Cách đây tròn 100 năm, ngày 21-6-1925, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã sáng lập ra tờ Thanh Niên, đánh dấu sự ra đời của nền báo chí cách mạng Việt Nam. Trong suốt cuộc đời hoạt động, Bác luôn coi báo chí là một vũ khí tư tưởng sắc bén, một công cụ truyền tải đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước kịp thời, hiệu quả, tác động tích cực đến niềm tin, định hướng hành động cho các tầng lớp nhân dân.

Lời căn dặn “làm báo phải hết sức cẩn thận” của Bác tuy giản dị, nhưng hàm chứa giá trị tư tưởng sâu sắc để người làm báo cảm nhận một cách đầy đủ trách nhiệm cao cả của mình. Vì báo chí có ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống xã hội, nên người làm báo phải hết sức cẩn thận; cẩn thận từ hình thức đến nội dung, cẩn thận từ cách viết đến cách trình bày, cách đăng tải thông tin sao cho đúng lúc, đúng mực, đúng đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Bây giờ chúng ta đang sống trong thời đại truyền thông kỹ thuật số, lời dạy này của Bác càng thêm sâu sắc. Khi báo chí ứng xử, tiếp xúc với các thành phần xã hội để có thông tin, tính chuẩn mực chính là yếu tố quyết định để báo chí luôn giữ được điểm tựa là nơi công chúng gửi gắm niềm tin.

Vậy chuẩn mực trong đời sống báo chí thời nay là gì? Theo tôi, trước hết là nói đúng những vấn đề mà cuộc sống đang đặt ra, phản ánh trung thực và kịp thời hơi thở của xã hội và thời đại. Thứ hai, phải nói cho đúng bản chất, không bóp méo sự thật, không thỏa hiệp với sai trái. Chuẩn mực còn nằm ở việc dũng cảm lên tiếng đấu tranh với cái xấu, cái ác; đồng thời không ngừng tôn vinh, lan tỏa những điều tốt đẹp, những giá trị nhân văn trong cuộc sống.

Nhà báo Hồ Quang Lợi.

PV: Theo đồng chí, sứ mệnh của nhà báo và đạo đức báo chí có ý nghĩa như thế nào đối với việc góp phần tạo dựng niềm tin xã hội, bồi đắp giá trị tốt đẹp cho công chúng?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Bác Hồ từng nói: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”. Điều này khẳng định rằng, làm báo không chỉ là một nghề nghiệp mà là một sứ mệnh cách mạng, phục vụ lợi ích của Tổ quốc và nhân dân. Đó là lý tưởng cao cả nhất mà người làm báo cần hướng tới và thể hiện trong mỗi sản phẩm báo chí của mình.

Vai trò cốt lõi của người làm báo là đưa thông tin chính xác, đúng đắn đến với xã hội. Để làm được điều đó, đạo đức nghề nghiệp là yếu tố tiên quyết. Nhận thức rõ tầm quan trọng này, nhiều thập kỷ qua, Hội Nhà báo Việt Nam luôn đề cao đạo đức báo chí, trong đó đã ban hành 10 điều quy định đạo đức nghề nghiệp của người làm báo. Những quy định này không chỉ là định hướng nghề nghiệp quan trọng mà còn là cam kết thiêng liêng của người làm báo đối với xã hội.

PV: Từ lâu nhân dân ta có câu “Nói hay như đài” và “Báo đăng đây này” với hàm ý báo chí rất đáng tin cậy. Vì thế, có một thời người dân từng động viên, cổ vũ nhau học tập, làm theo những điều đài nói, báo đăng. Nhưng thời gian qua, một bộ phận người làm báo xa rời tôn chỉ, mục đích của báo chí cách mạng, khiến nhân dân phiền lòng. Thực tế đó gợi lên trong đồng chí suy nghĩ, trăn trở gì?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Tôi luôn tin rằng, nhà báo là một danh xưng cao quý, được vun đắp qua 100 năm phát triển của báo chí cách mạng Việt Nam. Trong suốt hành trình ấy, chúng ta có một đội ngũ những người làm báo dấn thân, chiến đấu vì lý tưởng cách mạng, vì đất nước và nhân dân. Hội Nhà báo Việt Nam và lực lượng làm báo vinh dự được Đảng, Nhà nước tặng thưởng Huân chương Sao Vàng là minh chứng cho những đóng góp to lớn, bền bỉ ấy. Đó là niềm tự hào, đồng thời cũng là trách nhiệm rất lớn đối với mỗi người làm báo hiện nay.

Tuy nhiên, tôi rất trăn trở khi những năm gần đây xuất hiện một bộ phận người làm báo có hành vi lệch chuẩn, vi phạm đạo đức nghề nghiệp. Hệ lụy của họ gây ra khiến người dân suy giảm niềm tin vào báo chí. Thời gian qua, một bộ phận người dân, thậm chí cả cán bộ công quyền cảm thấy lo ngại khi tiếp xúc với báo chí. Họ không biết người làm báo đến để phản ánh sự thật hay để “làm khó”, thậm chí “bóp méo” vấn đề. Có những nhà báo lợi dụng sai sót nhỏ của đối tượng để đẩy sự việc đi xa hơn bản chất, gây áp lực không cần thiết. Mới đây, hơn 40 bị can từng là cán bộ, phóng viên, nhân viên của một tạp chí điện tử đã bị truy tố bởi có hành vi phạm tội cưỡng đoạt tài sản của hàng chục tổ chức, cá nhân với số tiền chiếm đoạt hơn 5 tỷ đồng. Đây có thể nói là vụ việc tha hóa đạo đức báo chí nghiêm trọng, khiến bất cứ nhà báo chân chính nào cũng cảm thấy danh dự nghề báo bị tổn thương.

Thông tin trên báo chí có thể gây tác động tức thì, sâu rộng đến nhận thức, tình cảm và hành vi của công chúng. Do vậy, mỗi người làm báo cần ý thức rõ điều đó để tự soi lại mình, để giữ gìn niềm tin xã hội dành cho nghề báo, nghề mà người dân tôn trọng, ví nhà báo như “chứng nhân lịch sử”, “người khắc họa và lưu giữ tinh thần thời đại” và được công chúng quý mến gọi là “anh em báo chí”, “người bạn báo chí”, “người đồng hành với doanh nghiệp, doanh nhân”.

Đông đảo phóng viên tác nghiệp tại một sự kiện văn hóa tổ chức ở Hà Nội. Ảnh: KHÁNH HÀ

Thiếu nền tảng đạo đức nghề nghiệp trong thời đại AI, báo chí rất dễ bị chệch hướng

PV: Đồng chí từng viết “Cây bút ở trong tay những người làm báo chính trực thì mới đủ sức mạnh làm sáng tỏ sự thật, bảo vệ công lý và lẽ phải”. Đồng chí có thể chia sẻ một vài kinh nghiệm để giữ được sự chính trực của ngòi bút?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Với mỗi người làm báo, dù làm ở cơ quan báo in, báo điện tử hay phát thanh, truyền hình, có 3 yếu tố đặc biệt quan trọng, đó là bản lĩnh chính trị, năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp.

Bản lĩnh chính trị không đơn thuần là nắm vững chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, mà thể hiện qua thái độ của người làm báo trước xã hội và cuộc sống. Dám bảo vệ điều đúng, dám đấu tranh với cái sai, đó mới là bản lĩnh thực sự. Nhưng để đấu tranh có hiệu quả, nhà báo phải có trình độ, kiến thức và kỹ năng nghiệp vụ vững vàng. Một người làm báo giỏi không chỉ biết viết tốt mà còn phải biết sử dụng công nghệ tốt, hiểu biết sâu sắc về lĩnh vực mình theo đuổi.

Tuy nhiên, giỏi thôi chưa đủ. Nếu thiếu đạo đức, sự tinh thông nghề nghiệp có thể trở thành con dao hai lưỡi, khiến người ta lắt léo, biến chữ nghĩa thành công cụ gây hại. Vì thế, đạo đức là yếu tố cốt lõi để phân biệt một người làm báo tử tế, chính trực với người làm báo giả dối, bất liêm.

Để có được 3 yếu tố ấy, người làm báo cần một quá trình rèn luyện lâu dài, từ khi còn học nghề đến khi làm việc trong môi trường báo chí cụ thể. Quá trình đó chịu ảnh hưởng không chỉ bởi ý thức cá nhân mà còn từ môi trường đào tạo, môi trường làm việc, xã hội và pháp luật. Tổng hòa các yếu tố ấy sẽ quyết định chất lượng hoạt động nghề nghiệp và giữ được sự chính trực của ngòi bút, qua đó giữ vững đạo đức nghề báo.

PV: Trong kỷ nguyên công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) dù mang đến một số lợi thế trong hoạt động nghề báo, nhưng cũng đặt ra thách thức về tính chính xác, sự trung thực và độ tin cậy về nội dung thông tin. Điều đó đặt ra yêu cầu như thế nào đối với đạo đức báo chí hiện nay, thưa đồng chí?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Thời gian qua, việc ứng dụng công nghệ AI đã góp phần giúp các cơ quan báo chí, phóng viên làm việc chuyên nghiệp, bài bản hơn; đồng thời giúp việc quản trị tòa soạn được thuận lợi, suôn sẻ hơn.

Tuy nhiên, công nghệ số phát triển cũng kéo theo nguy cơ thông tin giả, thông tin sai lệch có thể xuất hiện tràn lan, gây nhiễu loạn thông tin rất nguy hại. Điều đó đòi hỏi nhà báo càng phải đề cao nguyên tắc trung thực, công tâm, khách quan, nhân văn trong việc lựa chọn, thẩm định, cung cấp, chuyển tải thông tin cho độc giả.

Nói một cách khác, để làm chủ ngòi bút, làm chủ mặt trận tuyên truyền trong thời đại AI hiện nay thì càng đặt ra yêu cầu nghiêm túc hơn, khắt khe hơn đối với nhà báo trong việc tuân thủ pháp luật báo chí, đạo đức báo chí; đặc biệt phải luôn thấm thía lời dạy của Bác Hồ: “Ta viết cho ai? Viết để làm gì? Viết như thế nào?”, trong đó “viết để làm gì” là quan trọng nhất. Khi mục đích rõ ràng, nhà báo sẽ biết viết gì, cho ai và như thế nào cho đúng. Đây mãi là kim chỉ nam để đạo đức báo chí không bị chệch hướng trong thời đại AI.

PV: Cách đây 3 năm, Hội Nhà báo Việt Nam đã phát động Phong trào thi đua về chủ đề “Xây dựng môi trường văn hóa trong các cơ quan báo chí”, với một thông điệp được nhấn mạnh là văn hóa phải là môi sinh, đạo đức phải là gốc rễ của hoạt động báo chí. Theo đồng chí, làm thế nào để báo chí Việt Nam được “sinh trưởng” trong một môi trường tốt và mọi hoạt động của nhà báo luôn lấy giá trị chân-thiện-mỹ là kim chỉ nam định hướng nghề nghiệp?

Nhà báo Hồ Quang Lợi: Báo chí và văn hóa có mối quan hệ mật thiết, không thể tách rời. Văn hóa chính là môi trường nuôi dưỡng báo chí phát triển lành mạnh. Nếu tách khỏi nền tảng văn hóa và đạo đức nghề nghiệp, báo chí rất dễ bị chệch hướng, thậm chí mắc sai lầm.

Hội Nhà báo Việt Nam gần đây đã phối hợp với các cơ quan chức năng tổ chức các hoạt động xây dựng môi trường văn hóa trong cơ quan báo chí. Những nội dung được triển khai rất phù hợp với 10 điều quy định đạo đức nghề nghiệp của người làm báo Việt Nam. Đồng thời, đây cũng là cơ sở để mỗi nhà báo tự rèn luyện, hướng đến trở thành người làm báo có văn hóa. Muốn có những nhà báo tử tế, cơ quan báo chí trước hết phải là một môi trường đậm chất văn hóa. Tôi cũng muốn nhắc lại, chỉ có ngòi bút chính trực và nhân văn mới có thể định hướng, lan tỏa được giá trị chân-thiện-mỹ trong xã hội.

PV: Trân trọng cảm ơn đồng chí!

(còn nữa)

THIỆN VĂN - THU HÀ (thực hiện)

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.