Nghề làm tranh Đông Hồ: Biến nguy cơ thành cơ hội phát triển bền vững

Việc ghi danh không chỉ là sự tôn vinh tầm vóc văn hóa, mà còn là động lực mạnh mẽ để biến nguy cơ mai một thành cơ hội phát triển bền vững cho di sản quý giá này.

“Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”

Thi sĩ Hoàng Cầm từng viết câu thơ: “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong / Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”. Chính cái “màu dân tộc” và “giấy điệp” đã làm nên thần thái của dòng tranh này, cùng với các dòng tranh dân gian khác làm giàu cho kho tàng di sản mỹ thuật của Việt Nam.

Không chỉ hấp dẫn bởi nội dung, tranh Đông Hồ được các nhà nghiên cứu mỹ thuật đánh giá là những tác phẩm nghệ thuật thực sự, với cách phối màu độc đáo, cách in nét, in mảng đặc trưng, mang vẻ đẹp mỹ thuật dân dã, mang mỹ cảm trong ca dao và thi ca.

Đoàn Việt Nam tại Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, tổ chức tại New Delhi (Ấn Độ).

Nghệ nhân làng Đông Hồ sản xuất những bức tranh thuộc loại hình mỹ thuật dân gian, có những đặc trưng riêng về chủ đề, kỹ thuật in, màu sắc và đồ họa.

Tranh có nhiều loại, bao gồm tranh thờ, tranh chúc tụng, tranh lịch sử, tranh truyện, tranh sinh hoạt, tranh phong cảnh, gắn với tập tục treo tranh vào ngày Tết Nguyên đán, Tết Trung thu, thờ cúng tổ tiên và thờ thần. Nghề làm tranh Đông Hồ phản ánh đời sống văn hóa, tập quán xã hội của cộng đồng, được trao truyền từ đời này qua đời khác.

Các tri thức và kỹ năng về tạo mẫu và chọn nguyên vật liệu, với những nội dung đề tài khác nhau, khắc ván in nét, ván in màu, làm giấy dó phủ điệp, in tranh được trao truyền trực tiếp thông qua thực hành giữa các thế hệ trong gia đình, dòng họ, giữa người có kinh nghiệm cho người mới học nghề. Một số công đoạn như sáng tác mẫu và khắc ván in rất khó, chỉ một số người có năng khiếu được truyền dạy và rèn luyện thì mới thành thạo những kỹ năng này.

Nghề làm tranh đã đi vào lịch sử, đời sống văn hóa, xã hội của làng Đông Hồ, gắn liền với tên làng, và di tích “Đình Tranh” thờ thành hoàng làng. Nghề làm tranh tạo ra những tác phẩm nghệ thuật mang giá trị văn hóa sâu sắc, phản ánh đời sống, tín ngưỡng và đạo đức xã hội của người Việt ở Bắc Bộ.

Tác phẩm tranh Đông Hồ "Vinh quy bái tổ".

Chủ thể sáng tạo di sản Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ là những cư dân người Việt ở làng Đông Hồ xưa (nay là khu phố Đông Khê, phường Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) ở châu thổ Bắc Bộ.

Trước những năm 1950, làng Đông Hồ có 17 dòng họ làm tranh, bao gồm họ Nguyễn (Nguyễn Đăng, Nguyễn Hữu, Nguyễn Nhân, Nguyễn Bá, Nguyễn Thế, Nguyễn Ngọc, Nguyễn Đức, Nguyễn Văn, Nguyễn Khắc); họ Trần, họ Hà, họ Dương, họ Lê, họ Lý, họ Vương với khoảng 180 hộ gia đình, trong đó có khoảng 80% số hộ tham gia làm tranh. Hiện nay, chỉ còn 3 hộ gia đình với khoảng 30 người thuộc 4 thế hệ có thể làm được tranh, gồm: Gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, nghệ nhân Nguyễn Hữu Hoa và nghệ nhân Nguyễn Hữu Quả.

Biến thách thức thành cơ hội

Có mặt tại Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban Liên chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, tổ chức tại New Delhi (Ấn Độ), các thành viên đoàn Việt Nam đều đánh giá đây là cơ hội để khôi phục và phát triển nghề làm tranh Đông Hồ.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương, Trưởng đoàn Việt Nam tham dự Kỳ họp, cho rằng việc này thể hiện sự đánh giá cao của cộng đồng quốc tế đối với những giá trị độc đáo, lịch sử và ý nghĩa nhân văn sâu sắc của dòng tranh dân gian đã gắn bó với đời sống văn hóa người Việt hàng trăm năm qua, đồng thời là một sự ghi nhận kịp thời đối với một di sản đang đứng trước nguy cơ cao bị mai một.

Ván khắc gỗ tranh Đông Hồ được coi là đồ gia bảo, là công cụ sinh kế của gia đình được truyền từ đời trước qua đời sau.

Đồng chí Mai Sơn, Phó chủ tịch Thường trực UBND tỉnh Bắc Ninh cho biết, vào thời khắc Kỳ họp xem xét ghi danh Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, toàn thể cộng đồng chủ thể di sản và nhiều người dân tỉnh Bắc Ninh chăm chú theo dõi và vô cùng phấn khởi khi Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được chính thức ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của UNESCO.

Trước hết, việc ghi danh khẳng định giá trị nổi bật toàn cầu của nghề làm tranh Đông Hồ không chỉ về nghệ thuật, mà còn về tri thức dân gian, bản sắc văn hóa và thông điệp nhân văn mà di sản mang lại.

UNESCO ghi danh đúng vào thời điểm nghề làm tranh đang đối mặt với nhiều thách thức: Thiếu nghệ nhân kế cận, thị trường thu hẹp, không gian làng nghề chịu tác động mạnh của đô thị hóa... Chính vì vậy, sự ghi nhận này mang tính thúc đẩy và cảnh báo, giúp huy động sự quan tâm mạnh mẽ của Nhà nước, cộng đồng và quốc tế để bảo tồn di sản một cách cấp thiết, bài bản và bền vững hơn.

“Quan trọng hơn, đây là cơ hội để chúng ta bảo tồn, phát triển nghề tranh gắn với phát triển du lịch, kinh tế sáng tạo, tạo sinh kế cho người dân và lan tỏa sâu rộng hơn những giá trị tinh túy của văn hóa Việt Nam”, Phó chủ tịch Thường trực UBND tỉnh Bắc Ninh nhấn mạnh.

Phó chủ tịch Thường trực UBND tỉnh Bắc Ninh Mai Sơn và đoàn công tác tặng tác phẩm tranh Đông Hồ tới tại biểu quốc tế tại Kỳ họp lần thứ 20.

Cũng theo đồng chí Mai Sơn, ngay sau khi di sản được UNESCO ghi danh, tỉnh Bắc Ninh đã triển khai Chương trình hành động bảo vệ khẩn cấp Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ theo đúng cam kết quốc tế.

Trước hết, tỉnh sẽ chỉ đạo cơ quan chuyên môn, chính quyền địa phương phối hợp với các đơn vị liên quan củng cố lực lượng nghệ nhân, mở các lớp truyền dạy và đào tạo thế hệ kế cận, bảo đảm nghề có người tiếp nối lâu dài.

Chỉ đạo tập trung bảo tồn không gian thực hành, như phục hồi một số hộ làm nghề truyền thống, xây dựng khu trưng bày sáng tác, cải thiện môi trường làng nghề và gắn bảo tồn với hoạt động du lịch văn hóa.

Chỉ đạo ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch phối hợp đơn vị tư vấn để kiểm kê, số hóa, bảo quản hệ thống bản khắc và tư liệu liên quan, hình thành ngân hàng dữ liệu phục vụ nghiên cứu, giáo dục và sáng tạo.

Việc Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của UNESCO mở ra nhiều cơ hội để làng nghề phục hồi và phát triển.

Tăng cường hợp tác quốc tế để nghiên cứu, học tập mô hình hay, hiệu quả của các quốc gia trên thế giới trong việc bảo tồn, phát huy giá trị và quảng bá di sản tranh dân gian Đông Hồ ra quốc tế.

Cùng với đó, đẩy mạnh truyền thông, xây dựng đa dạng sản phẩm trải nghiệm, kết nối thị trường để người làm nghề có sinh kế bền vững. Quan trọng nhất, mọi hoạt động sẽ được triển khai theo nguyên tắc cộng đồng là chủ thể, cơ quan quản lý là đơn vị hỗ trợ, nhằm bảo đảm di sản được gìn giữ đúng giá trị, hướng đến sự phát triển bền vững.