Liên hoan ca trù toàn quốc năm 2014: Trong biếc hồn dân tộc

QĐND - Liên hoan ca trù toàn quốc năm 2014 vừa khép lại. Những thanh âm của ca trù đã có dịp lan tỏa trong đời sống cộng đồng. Thành công của liên hoan đánh dấu một bước tiến trong nỗ lực bảo tồn và phát huy di sản văn hóa ca trù. Đây cũng là tiền đề tiến tới đề nghị đưa ca trù ra khỏi danh mục cần bảo vệ khẩn cấp, trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại.

Ngày hội của những người yêu ca trù

Liên hoan ca trù toàn quốc năm 2014 là sự kiện lớn nằm trong chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy di sản ca trù. Qua liên hoan nhằm đánh giá tình hình của di sản ca trù và tạo tiền đề để tiếp tục hoạch định kế hoạch bảo tồn, phát huy giá trị của ca trù sau 5 năm được UNESCO vinh danh. Liên hoan đã tập hợp được một đội ngũ hùng hậu các nghệ nhân, nghệ sĩ, đào nương, kép đàn… xuất sắc trên cả nước cùng hội tụ giao lưu tranh tài trong ngày hội lớn của những người yêu ca trù. Đào nương trẻ Nguyễn Thị Thu Trang (20 tuổi) đến từ Câu lạc bộ (CLB)ca trù Hội Văn nghệ dân gian Hải Phòng, chia sẻ: “Lần đầu tiên em được dự liên hoan. Đây là một kỳ liên hoan rất ý nghĩa giúp em được gặp gỡ, giao lưu với các nghệ nhân, các ca nương và kép đàn gạo cội trong làng ca trù”.

Tiết mục hát múa "Vong Đại Thạch" của CLB Ca trù Hà Tĩnh.

Dù diễn ra trong thời gian không dài (4 ngày), nhưng liên hoan ca trù toàn quốc đã để lại dấu ấn đậm nét với những tiết mục đặc sắc của các giáo phường, CLB ca trù trên cả nước. 126 tiết mục của 25 giáo phường, CLB ca trù đã thể hiện 15 thể cách kinh điển của ca trù (được Ban tổ chức lựa chọn) trong cả 4 không gian trình diễn đặc trưng. Điều đặc biệt ở liên hoan năm nay là nhiều thể cách ca trù cổ đã được các tác giả đặt lời mới. Và những thử nghiệm đó nhận được sự hưởng ứng của nhiều khán giả và cả những nhà chuyên môn. Bên cạnh đó, thể cách ca trù cổ “Non mai Hồng Hạnh” sau gần 40 năm vắng bóng đã lần đầu tiên được CLB ca trù UNESCO Hà Nội phục dựng thành công và giới thiệu đến công chúng.

Tại liên hoan, nhiều địa phương đã thể hiện sự quan tâm đặc biệt dành cho ca trù. Nhiều địa phương không chỉ chọn một mà nhiều CLB ca trù đi tham gia liên hoan. Riêng TP Hà Nội có tới 10 CLB, giáo phường tham gia. Cũng theo đánh giá của Ban tổ chức, các đào nương, kép đàn đã thể hiện được những bước tiến về chuyên môn. Đây là biểu hiện tích cực trong bảo tồn và phát triển di sản ca trù.

Tìm thế hệ kế cận - “hạt đã nảy mầm”

Liên hoan ca trù năm 2014 đặt ra mục tiêu giới thiệu và tìm kiếm lớp các nghệ nhân, nghệ sĩ kế cận-đây sẽ là lực lượng tiếp nối, gìn giữ, phát huy giá trị của di sản ca trù. Đáng mừng là mục tiêu đó đã đạt được. Nếu như liên hoan năm 2011, số lượng nghệ nhân trên 40 tuổi chiếm 75% thì đến kỳ liên hoan này, số lượng nghệ sĩ ca trù dưới 30 tuổi chiếm tỷ lệ quá nửa (58%). Đặc biệt, tham dự liên hoan còn có cả những ca nương nhí mới 4 tuổi, cầm chầu chưa đầy 5 tuổi nhưng đã có thần thái và kỹ thuật biểu diễn khá tốt. Nói như TS Nguyễn Bình Định, Viện trưởng Viện Âm nhạc, thì đó là “một điều đáng mừng cho tương lai của ca trù”.

Lớp ca nương trẻ sẽ là lực lượng kết tục và phát huy di sản ca trù (Trong ảnh, các ca nương nhí của CLB ca trù Thăng Long tại liên hoan).

Năm 2009, khi ca trù được UNESCO công nhận là di sản phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, số lượng nghệ nhân, ca nương, kép đàn trên cả nước chỉ khoảng vài trăm người. Trong đó, đa số là các nghệ nhân đã có tuổi, thậm chí, nhiều nghệ nhân đã ở tuổi ngoại bát tuần. Thời điểm đó, nhiều người còn lo ngại khi những nghệ nhân có tuổi thành người thiên cổ thì di sản ca trù sẽ không có lớp kế cận. Năm 2012, các lớp truyền dạy ca trù được tổ chức, từ đây, tình hình đã được cải thiện. Những lớp nghệ sĩ ca trù đầu tiên được đào tạo bài bản do các nghệ nhân gạo cội trực tiếp hướng dẫn đã tạo nên một lớp kế cận. Chính lớp nghệ sĩ trẻ này là những hạt nhân làm sống lại di sản ca trù, tiếp tục đào tạo, truyền dạy ca trù tại các địa phương. Thời điểm hiện tại, dù chưa tiếp tục có những hoạt động đào tạo quy mô, nhưng ngay trong các CLB, giáo phường ca trù đã thành lập được các lớp học, các nhóm truyền dạy ca trù cho thế hệ trẻ khá hiệu quả.

Về điều này, PGS Vũ Nhật Thăng, Chủ tịch Hội đồng nghệ thuật Liên hoan ca trù toàn quốc năm 2014, nhấn mạnh: Nói tới bảo tồn và phát huy là nói tới bảo tồn, phục dựng và truyền dạy. Muốn vậy cần phải có những điều kiện tối thiểu và thực hiện điều đó càng sớm càng tốt. Cần thiết lớp trẻ phải được đào tạo một cách bài bản, truyền dạy và luyện tập nghiêm túc trong một thời gian dài. Có như vậy mới có một thế hệ mới để tiếp tục giữ gìn và bảo tồn di sản ca trù.

Gìn giữ và phát huy tinh hoa văn hóa cha ông

Liên hoan ca trù năm nay có hơn 300 nghệ nhân, nghệ sĩ tham gia. Điều khá đặc biệt là nhiều tiết mục đã thể hiện sự tiếp nối, kế cận và sức sống của ca trù. Có những tiết mục được biểu diễn bởi ba thế hệ của một gia đình, lại có tiết mục được biểu diễn khá thành công bởi cả ca nương, kép đàn và người cầm chầu đều ở độ tuổi thiếu niên… Điều đó có được là nhờ sự tâm huyết của chính những người trong cuộc, những nghệ sĩ “người bảo hộ và nuôi dưỡng ca trù”. Nghệ nhân dân gian, kép đàn Ngô Trọng Bình, 87 tuổi, CLB ca trù Hương Xưa (Thanh Hóa), hồ hởi: Liên hoan lần này đã cho thấy sự trưởng thành và lớn dần của đội ngũ ca trù trên cả nước. Bản thân tôi là thế hệ đi trước cảm thấy tự hào vì đã có được thế hệ kế cận mình để giữ gìn tinh hoa văn hóa mà cha ông để lại.

Hiện tại, 16 địa phương trên cả nước có di sản ca trù. Đến thời điểm này có thể coi việc bảo tồn, gìn giữ di sản ca trù đã đạt được những mục tiêu ban đầu. Tuy nhiên, có một thực tế là ca trù chưa thực sự có được sức lan tỏa sâu rộng. Ví như liên hoan lần này, nhìn quanh khán phòng chỉ thấy sự có mặt của các nhà chuyên môn, các nghệ sĩ, mà rất ít người dân đến xem. Điều đó cho thấy việc quảng bá cho ca trù chưa tốt và nhiều địa phương chưa quan tâm thỏa đáng đến ca trù. Nhạc sĩ Đặng Hoành Loan, người luôn tâm huyết với ca trù, ngậm ngùi: Một số địa phương vẫn chưa ý thức hết được ý nghĩa của di sản ca trù, chưa có những kế hoạch bảo tồn cụ thể dù có những địa phương có di sản ca trù vô cùng đồ sộ. Việc ba tỉnh Thái Bình, Nghệ An và Nam Định là những địa phương có tiếng của cả nước về lịch sử ca trù không tham dự liên hoan năm nay cũng là điều đáng tiếc.

Nhiều ca nương, kép đàn xuất sắc được ban tổ chức ghi nhận, trao thưởng trong liên hoan.

Thực tế trên cho thấy, việc cấp thiết trước mắt là cần khẩn trương thực hiện các chế độ đãi ngộ đối với những nghệ nhân đang trao truyền và gìn giữ di sản ca trù, hỗ trợ các CLB, giáo phường ca trù để góp phần tạo sức sống cho chính những cái nôi đang nuôi dưỡng di sản ca trù.

Những việc làm thiết thực như liên hoan lần này đã và đang góp phần tích cực vào bảo tồn, phát huy di sản ca trù, cũng là góp phần gìn giữ những tinh hoa, hồn cốt của văn hóa dân tộc. Làm được điều đó là góp phần thực hiện thắng lợi mục tiêu mà Nghị quyết Trung ương 9 (khóa XI) đặt ra để văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững của đất nước.

Bài và ảnh: TRẦN DUY VĂN