QĐND - Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hà Nội vừa tổ chức tọa đàm “Bàn về công tác quản lý Nhà nước đối với hoạt động tín ngưỡng thờ mẫu tại các đền, phủ ở Hà Nội”. Đây là lần đầu tiên các thanh đồng, thủ nhang của tín ngưỡng thờ mẫu được tham gia bàn luận tại một cuộc tọa đàm có tính chất khoa học do một cơ quan Nhà nước tổ chức.

Nhiều giá trị nhân văn

Tín ngưỡng thờ mẫu đã được công nhận là Di sản văn hóa quốc gia, chúng ta đang tiếp tục hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Không giống như nhiều di sản văn hóa phi vật thể khác như hát xoan, ca trù… đang trong tình trạng “cấp cứu”, nghi lễ thờ mẫu có sức sống rất mãnh liệt. Riêng trên địa bàn thành phố Hà Nội, số lượng đền, phủ, điện thờ mẫu là gần 1.500 địa điểm. Ở nhiều làng, xã và cả trong phố phường Hà Nội hiện nay đều có phủ, đền hay điện thờ mẫu. Tuy nhiên, nhiều giá trị văn hóa của loại hình tín ngưỡng này vẫn chưa được nhiều người biết đến.

Có nguồn gốc sâu xa từ chế độ mẫu hệ, tín ngưỡng thờ mẫu là một tín ngưỡng dân gian thuần Việt, có lịch sử lâu đời của người Việt. Tín ngưỡng thờ mẫu coi người mẹ sinh trưởng, dưỡng dục, chở che là tối cao. Người mẹ đó là các yếu tố trong tự nhiên như trời, đất, nước, rừng… Theo GS, TSKH Ngô Đức Thịnh, tín ngưỡng thờ mẫu cần 3 yếu tố là có tâm, đẹp, vui. Đẹp và vui là hai yếu tố khá dễ thấy trong tín ngưỡng thờ mẫu. Vì thế, khi được đem đi biểu diễn ở nước ngoài, bạn bè quốc tế thường rất thích thú dù họ không có niềm tin tôn giáo như người Việt. Nhưng tâm mới là yếu tố quan trọng nhất, là giá trị cốt lõi của tín ngưỡng thờ mẫu. Mẫu lo cho đời sống dương gian và dạy con người có tâm trong sáng, hướng thiện. Trong đạo mẫu có gia đình, có cha, mẹ, cô, cậu… Con cái phải biết đối nhân xử thế, thờ phụng ông bà tổ tiên. Ngoài ra, phần lớn trong số khoảng 50 vị thần được tôn thờ trong tín ngưỡng thờ mẫu là những nhân vật lịch sử, có công với nước. Chính ở đây, chủ nghĩa yêu nước đã được tâm linh hóa, tín ngưỡng hóa. Bên cạnh đó, tín ngưỡng thờ mẫu còn được quốc tế đánh giá cao khi là tín ngưỡng hướng về xã hội, coi trọng cuộc sống thực tại của con người, những ước vọng về may mắn, tài lộc… cho cuộc sống hiện tại, mang lại cho con người sức mạnh niềm tin.

Một tiết mục trong Liên hoan văn hóa tín ngưỡng thờ mẫu 2014.

Tín ngưỡng thờ mẫu đang bị lợi dụng

Tuy chứa đựng nhiều giá trị như vậy, nhưng lâu nay, nói đến tín ngưỡng thờ mẫu, người ta thường nghĩ ngay đến đền, phủ với đồng cô, đồng cậu nhảy múa như ma làm, các con nhang, đệ tử mê muội, khói hương nghi ngút, vàng mã ngồn ngộn… Lý do là vì tín ngưỡng thờ mẫu bị biến dạng và lợi dụng để trục lợi dẫn đến nhận thức chưa đúng và bị định kiến. Chính các thanh đồng tham gia tọa đàm cũng rất bất bình vì “những con sâu” đã làm cho tín ngưỡng thờ mẫu bị mang tiếng xấu.

Theo thanh đồng Lê Thị Hạnh, có những thanh đồng mượn lời thánh dọa và yêu cầu người hầu thánh sắm mã đến 40-50 triệu đồng. "Đây là cách mà những người đang mượn thánh để lừa đảo, buôn thần, bán thánh. Lời truyền phán của thánh thường có giá trị văn hóa thể hiện cái ân và uy của thánh. Thánh càng không bao giờ phán kiểu cho mua nhà, mua đất, hay trúng lô, trúng đề”-Thanh đồng Lê Thị Hạnh tỏ vẻ bức xúc.  Ngoài ra, nếu không kể những kẻ cố tình mượn nghi lễ thờ mẫu để lừa đảo thì thực tế có đến 70-80% các thanh đồng chưa hiểu đạo của mình nên mới dẫn tới tình trạng "mua đồng, bán cốt"... bát nháo như thời gian qua.

Ngay hệ thống đền, phủ, điện thờ của đạo mẫu có đặc điểm riêng về kiến trúc, điêu khắc, có những giá trị về lịch sử xã hội nhất định. Một số nơi đã được công nhận là di sản. Thế nhưng, việc trùng tu, xây dựng lại các di tích thờ mẫu, rồi việc đưa thêm sư tử đá vào đền mẫu, đưa hòn đá lạ vào Đền Hùng, cúng tiến ngựa sắt… đã làm ảnh hưởng tới giá trị di sản.

Ông Lưu Ngọc Đức, thủ nhang đền Lảnh Giang Vọng Từ (Hà Nội), cho biết: Theo nguyên gốc, tín ngưỡng thờ mẫu vốn có cách bày biện cố định, thống nhất từ tượng thờ, vị trí các tượng tới hoành phi câu đối… Nhưng ở nhiều nơi thờ tự hiện nay, ở những điểm thực hành tín ngưỡng thờ mẫu lại đang diễn ra tình trạng sắp xếp không theo thứ tự, rồi tự ý đưa thêm các vị thần vào thờ mà không theo quy tắc nào. Thậm chí, đưa cả Phật vào thờ tứ phủ.

Trả lại giá trị văn hóa cho tín ngưỡng thờ mẫu

Chứa đựng nhiều giá trị nhân văn và có sức sống, nhưng tại sao tín ngưỡng thờ mẫu vẫn chưa được nhìn nhận đúng với những giá trị vốn có của mình? Để trả lời câu hỏi này cần sự nỗ lực của cả những nhà quản lý, người làm văn hóa và quan trọng nhất chính là những "người trong cuộc” của tín ngưỡng thờ mẫu.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, việc bảo tồn tín ngưỡng thờ mẫu phải dựa trên các yếu tố nguyên gốc. Trước mắt, cần làm tốt công tác sưu tầm, nghiên cứu về tục thờ mẫu nhằm làm sáng tỏ hơn nữa những vấn đề cơ bản liên quan đến tục thờ mẫu về sự hình thành, biến đổi, sự tích thờ mẫu ở các địa phương. Bên cạnh đó cần ban hành một quy ước chung cho việc tổ chức nghi lễ lên đồng từ lễ vật, hàng mã, phục trang, hóa trang, đến vũ đạo, âm nhạc, cách thức ban phát lộc thánh… để hướng tới xây dựng những vấn hầu văn minh, lịch sự. Thông qua việc "chuẩn hóa" quy chế, quy ước chung cho các bản hội giống như luật định, nhằm tạo cơ sở đoàn kết, quy tụ các thanh đồng, các con nhang đệ tử hoạt động đúng mục đích, đúng pháp luật, góp phần làm lành mạnh hóa sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng thờ mẫu.

Bài và ảnh: MINH NHÃ