Dân tộc ta có đạo lý “uống nước nhớ mguồn” từ ngàn đời nay. Trong đời sống nhân dân có nhiều hoạt động tôn vinh tổ nghề như giỗ tổ, lễ hội, phong tặng danh hiệu cao quý. Thờ Thánh sư là biểu hiện đẹp đẽ trong tâm linh dân tộc ta “ăn nắm xôi dẻo, nhớ nẻo đường đi”. Người dân tin rằng tổ sư sáng chế ra ngành nghề vẫn theo sát họ, quan tâm và phù hộ cho họ phát triển nghề nghiệp, hành nghề phát đạt. Lễ hội, giỗ tổ, tôn vinh nghệ nhân là nét văn hóa của Thăng Long-Hà Nội cùng nhiều địa phương trong cả nước, khi những người nông dân chuyên cần lúa nước chuyển một bộ phận sang nghề thủ công, canh cửi, chăn tằm, dệt vải, đan lát, làm đồ gia dụng. Trong đó có những làng nghề nổi tiếng như dệt lĩnh ở Trích Sài, Võng Thị, làm giấy ở Nghĩa Đô, Hồ Khẩu, kim hoàn Định Công, sơn Đông Mĩ, đúc đồng Ngũ Xã… Cùng với một số làng nghề vốn có của Thăng Long, một số nghề của các tỉnh khác sau này sáp nhập về Hà Nội như Kiêu Kị, Bát Tràng, Triều Khúc, Vân Canh… đã có thêm nhiều sản phẩm và mẫu mã mới.

Nghề nào cũng có tổ nghề. Tổ nghề được thờ ở từ đường, ở đình làng, có khi là thành hoàng của các làng nghề. Nghề của Hà Nội xưa hầu hết là do các thợ thủ công các làng xung quanh đem vào Thăng Long, cũng chính vì vậy tổ nghề Hà Nội phần lớn được thờ ở các làng nghề. Có lẽ không có đô thị nào ở Việt Nam nhiều đình đền thờ tổ nghề như ở Hà Nội. Đình Kim Ngân và đình Trương Định dựng ở phố Hàng Bạc thờ tổ nghề làm bạc, xưa kia được triều đình ủy cho dân Châu Khê đúc bạc nén. Đình của dân làng Định Công Thượng dựng ở phố Hàng Bồ thờ tổ sư nghề trang sức vàng bạc. Đình làng làm giấy dựng ở phố Hàng Hành. Đình làng làm quạt dựng ở phố Hàng Quạt. Đình làng làm thợ sơn dựng ở phố Hàng Hòm. Đình làng làm thợ nhuộm dựng ở phố Thợ Nhuộm. Đình làng làm thợ rèn dựng ở phố Lò Rèn và phố Lò Sũ. Đình làng làm thiếc dựng ở phố Hàng Nón… Các đình này tất cả đều là do dân các tỉnh đã ra kinh thành hành nghề tự nguyện đóng góp xây dựng để thờ tổ nghề. Có khi biết rõ tên tổ nghề như tổ nghề da là các ông Phạm Đức Chính, Nguyễn Sĩ Bân, Phạm Thuần Chính; nghề thêu và nghề lọng là ông Lê Công Hành; nghề đúc bạc là ông Lưu Xuân Tín; nghề khảm xà cừ là ông Nguyễn Kim… Nhưng có khi tổ nghề là một nhân vật huyền thoại.

Lễ hội thờ phụng tổ nghề thực sự là một hiện tượng tâm linh dân tộc có những biểu hiện tốt đẹp cần được ủng hộ. Phát huy mọi tiềm năng của xã hội trong công tác phục hồi, bảo tồn các nghề cổ truyền. Tạo điều kiện cho các nghệ nhân tham dự các hoạt động hội thảo, giao lưu, tham quan các nghề cổ trong nước, cũng như ngoài nước.

Những học trò ưu tú của tổ nghề là những thợ lành nghề, mà phần đông đã có công truyền dạy, giữ nghề, phát triển nghề, mà nay ta gọi là nghệ nhân. Ở nhiều làng nghề, nhân dân thường căn cứ vào tài năng, đức độ, công lao và những đóng góp của thợ, nhất là thợ cả mà tôn vinh nghệ nhân. Họ là những tấm gương về tinh thần tận tâm, tận lực, yêu nghề và lao động cần cù, sáng tạo chịu khó học hỏi, đúc rút kinh nghiệm tạo ra những sản phẩm tốt nhất và ngày càng hoàn hảo. Không những đem lại vinh dự cho bản thân, họ còn là người tổ chức lãnh đạo, phát triển phong trào thi đua lao động sản xuất, đào tạo thợ giỏi, những nghệ nhân kế cận. Có thể nói những đóng góp của nghệ nhân đối với nghề là vô cùng to lớn, chính họ là kho tàng quý báu của quốc gia.

Những năm qua, Đảng và Nhà nước đã có những chính sách tôn vinh nghệ nhân như tặng danh hiệu nghệ nhân cho các nghề: Nghệ nhân Nguyễn Viết Lâm nghề gò đồng, nghệ nhân Nguyễn Song Hỷ, Nguyễn Thị Dằng nghề nón thúng quai thao, nghệ nhân Lâm Tuyết nghề quạt, nghệ nhân Nguyễn Mão nghề dát quỳ, nghệ nhân Đào Văn Bôi nghề chạm khắc gỗ, nghệ nhân Lê Văn Cam nghề gốm Bát Tràng, nghệ nhân Mai Hạnh nghề hoa giả… Và gần đây nhân ngày hội văn hóa các dân tộc, Bộ Văn hóa-Thông tin đã trao tặng danh hiệu “Tinh hoa Việt Nam” cho 12 sản phẩm và dịch vụ tiêu biểu, giá trị cao; danh hiệu “Ngôi sao Việt Nam” cho 10 danh nhân, nghệ nhân tiêu biểu; danh hiệu “Quả cầu vàng” cho 10 doanh nghiệp hàng đầu của hội chợ và 3 làng nghề truyền thống tiêu biểu.

Hà Nội có 83 làng nghề, 44 xã, phường có nghề, với 6 nhóm nghề: gốm sứ, dệt may, điêu khắc gỗ, sản xuất đồ gỗ mĩ nghệ, cơ khí, chế biến thực phẩm, cung cấp việc làm cho 40 nghìn lao động, nhiều người làm nghề đã trở thành những nghệ nhân điêu luyện.

Trong thời kỳ CNH-HĐH, thủ công nghiệp vẫn giữ vai trò quan trọng, chẳng những nó giải quyết công ăn việc làm cho hàng triệu lao động, chẳng những nó đóng góp một tỉ trọng đáng kể trong kim ngạch xuất khẩu, góp phần tăng trưởng kinh tế quốc dân, mà còn tiêu biểu cho nền văn hóa đất nước, niềm tự hào dân tộc, bởi tài hoa sáng tạo của cha ông ta trên trường quốc tế, qua những sản phẩm tinh xảo, kỹ thuật độc đáo, của những bàn tay vàng các nghệ nhân, những thợ thủ công tài giỏi Việt Nam. Chương trình phát triển “Mỗi làng một nghề” giai đoạn 2006-2015 với mục tiêu phục hồi, phát triển, các làng nghề truyền thống, xây dựng 1.000 làng nghề mới, góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động, theo hướng nâng cao tỉ trọng các ngành phi nông nghiệp, dịch vụ, nâng cao thu nhập cho nông dân góp phần bảo vệ giá trị văn hóa truyền thống và văn minh thời đại.

Hội làng nghề cùng những sinh hoạt văn hóa của nó như lễ hội, trò diễn, trò chơi, sẽ là những cái có thể tồn tại bền vững ở làng nghề, mặc dù có một số nghề hiện nay không còn nữa. Một số làng còn giữ được lễ hội truyền thống từ xa xưa như Triều Khúc, Xuân Đỉnh, Chèm, Mọc, Lệ Mật… Đó là một cách tôn vinh nghề nghiệp. Ngày nay, trong khi tổ chức các lễ hội, chúng ta cần hiểu đúng, đề cao các giá trị vốn có của các làng nghề để phát huy văn hóa truyền thống, quảng bá sản phẩm và tôn vinh nghệ nhân.

TRẦN CÔNG HUYỀN