Tản Đà bình thơ... Tản Đà

Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu sinh ngày 25 tháng 4 năm 1889, quê ở làng Khê Thượng, huyện Bất Bạt, tỉnh Sơn Tây (nay là huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây), mất ngày 7 tháng 6 năm 1939. Nói đến danh nhân Tản Đà là nói đến nhiều cái "nhất", những kỷ lục trên văn đàn Việt Nam.

Cuộc đời và sự nghiệp Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu có nhiều điểm độc đáo khác thường. Ông học chữ Hán rất giỏi nhưng đi thi nhiều lần không đỗ. Năm 1921, ông đứng ra làm chủ bút của "Hữu Thanh tạp chí" nhưng sau 6 tháng thì tuyên bố… từ chức, trở về quê sống. Năm 1922, ông trở ra Hà Nội lập "Tản Đà thư điếm" (còn có tên gọi là "Tản Đà tu thư cục"-nhà xuất bản đầu tiên ở nước ta) và hợp tác với "Nghiêm Hàm ấn quán", cho xuất bản "Tản Đà trung văn". Đến năm 1926, ông cho ra đời tờ "An Nam tạp chí", mà mục đích hoạt động của nó chịu ảnh hưởng của phong trào yêu nước. Tuy nhiên, chỉ được chừng mươi số thì tạp chí bị đình bản. Đến năm 1930, ông cho tái bản "An Nam tạp chí" nhưng chỉ được có 2 số thì lại bị đình bản. Tháng 4-1931, ông lại cho tái bản tạp chí nhưng lại nhanh chóng bị đình bản… Tổng cộng "An Nam tạp chí" có tới 6 lần xuất hiện và tái xuất-một kỷ lục trong ngành in ấn, xuất bản Việt Nam và thế giới-nhưng cuối cùng, vào năm 1933 thoát khỏi cảnh nghèo túng nhưng hầu như chẳng thay đổi được. Đó cũng chính là một trong những nguyên nhân chính để ông có một cái "nhất" khác. Là người cầm bút duy nhất làm thơ "khóc Tết", tất nhiên là tự trào một cách chua chát nhưng không hoàn toàn bi lụy.

Nhà nghiên cứu văn học Nguyễn Huệ Chi đã nhận định rằng: "Tản Đà nổi lên như một hiện tượng đột xuất, vừa độc đáo, vừa dồi dào năng lực sáng tạo. Tản Đà là nhà thơ giao tiếp giữa thế hệ thi ca cổ điển và thế hệ các nhà thơ "Thơ Mới" trước Cách mạng Tháng Tám. Ông có địa vị quan trọng trong văn học Việt Nam thời kỳ cận đại". Có ý kiến còn cho ông là "Nguyên soái của tao đàn Thơ Mới". Theo ý kiến của nhà nghiên cứu Nguyễn Khắc Xương, con trai cả của ông, thì Tản Đà là cây bút chuyên nghiệp duy nhất vào thời đó và là nhà văn chuyên nghiệp đầu tiên trong lịch sử văn học Việt Nam.

Còn có một cái "nhất" nữa mà ít người biết đến, đó là việc Tản Đà tự bình thơ của… chính mình. Điều này xuất phát từ nhiều lý do nhưng chủ yếu là do phong cách nhà thơ, người đầu tiên có quan niệm sáng tác văn chương rất mới rằng: "có văn có ích, có văn chơi", và "văn chơi in bán để chơi chung". Ông coi cây bút của mình giống như quả bóng trong chân, cây đàn trên tay… vừa để thể hiện cuộc chơi, vừa để mưu sinh. "Bao nhiêu củi nước mới thành văn/được bán văn ra chết mấy lần". Ông không ngại bày tỏ chân dung chính mình ngay trong tác phẩm với mong muốn được tự do sáng tạo.

Là nhà phê bình, ông không ngần ngại "phê" ngay tác phẩm của… mình, với sự thành thật, thẳng thắn chứ không như một số văn sĩ sau này bắt chước để tự "bốc thơm" hay nhờ cậy người "bốc thơm" tác phẩm của mình, thậm chí thuê người "chửi" tác phẩm của mình để gây sự chú ý với người đọc. Trường hợp của ông là chuyện hy hữu trong văn giới. Ở những chỗ chưa đạt, ông dùng các chữ "non kém", "bình thường" để phê; những chỗ đắc ý thì dùng những chữ "đặc sắc" hoặc "cao kỳ"… Ví dụ khi bình bài thơ "Lại say" của mình, ông viết rằng: "Bài này đặc sắc ở sự lãng mạn. Hai câu dưới, nhân sự lý tự nhiên mà nói được cao kỳ. Có người bảo là hay nhất trong vận văn của tác giả, dẫn dịch ra chữ nước nào cũng hay". Sau khi chỉ ra rằng trong bài văn vẫn còn những chỗ non kém, ông viết: "Tác giả muốn nhân lúc nào lại say mà sửa sai những câu non kém, thời toàn bài mới có giá trị hơn".

Thật lạ kỳ sự phân thân trước một tác phẩm của nhà thơ-nhà phê bình Tản Đà vì lời khuyên đó vừa dễ thực hiện (ông chính là tác giả) vừa khó thực hiện (bởi quan niệm: văn mình vợ người). Giả sử một lúc nào đó thi nhân lại say thì có thể sẽ cho ra một thi phẩm khác chứ không thể quay lại sửa chữa một tác phẩm đã viết ra, giống như không thể mơ lại một giấc mơ dang dở. Đó cũng là một nét trong phong cách "ngông" rất độc đáo, rất đáng yêu của Tản Đà, nhà thơ lớn của dân tộc.