Ngày xuân với lễ hội nhà nông

Nền văn minh lúa nước đã sản sinh ra những lễ hội mang đậm nét văn hóa, phong tục tập quán của dân tộc ta. Trải qua hàng mấy nghìn năm, những nét văn hóa truyền thống đó không những không bị mai một mà vẫn tồn tại với sức sống trường tồn.

Lễ Tịch điền là lễ hội của nhà vua, được diễn ra vào mùa xuân năm Thiên Phúc thứ 8 (987) đời Tiền Lê. Dựa theo truyền thuyết, mùa xuân năm đó vua Lê Hoàn thân hành cày ruộng tịch điền ở Đọi Sơn, phát hiện được một chum vàng. Năm sau vua cày ruộng ở Bàn Hải lại được một chum bạc, cho nên những thửa ruộng này gọi là kim ngân điền. Từ đó lễ Tịch điền diễn ra hàng năm tùy theo sở thích của các vua trị vì, đến nay trở thành lễ hội xuống đồng của nông dân một số miền quê. Nghi lễ thời xưa được tiến hành như sau: Nhà vua thiết lập đàn Tiên Nông thực hiện nghi lễ trọng tế Thần Nông. Sau lễ, vua trực tiếp cầm cày cày ruộng, vua cày ba đường, sau đó đến các quan đại thần theo chức tước từ cao đến thấp đều phải cầm cày cày ruộng. Mục đích của nghi lễ như lời dụ của vua Minh Mạng năm thứ 8 (1827) "Trẫm từ khi lên ngôi lúc nào cũng mưu cầu hạnh phúc cho muôn dân và muốn khuyến khích chăm lo việc cày ruộng…". Về sau các đời vua Thiệu Trị, Tự Đức, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định đều tổ chức lễ Tịch điền. Ngày nay một số miền quê ở Thừa Thiên-Huế vẫn duy trì ngày hội xuống đồng.

Lễ hội thờ thần Lúa là nét văn hóa đặc trưng của cư dân đồng bằng sông Hồng và người Mường ở nhiều nơi còn lưu giữ. Lễ hội này thờ thần lúa nên các vật phẩm tế lễ như: rước mạ, cầu nước, gọi vía lúa và cúng thóc lúa. Vùng đất tổ Phú Thọ lễ hội thần lúa tổ chức vào dịp Tết Nguyên đán. Vào sáng mồng một Tết người ta rước những cây mạ, cây lúa đi khắp cánh đồng, vừa đi vừa hát: hỡi lúa nếp, hỡi lúa tẻ, hãy nghe Mường gọi bông con vừa bằng vòi hái, bông cái vừa bằng đuôi trâu, cầu cho mạ tốt như râu, lúa tốt bằng đầu…

Lễ hội Lồng Tồng của người Tày, Thái, Nùng, vùng Việt Bắc, Tây Bắc, được tổ chức trong dịp Tết Nguyên đán tại những khu đất gần làng. Khu đất được dùng cúng tế mở hội gọi là Nà Lồng Tồng, nơi đây lập đàn tế Thần Nông và các thần khác. Đồ tế là vật phẩm nông sản. Lễ hội Lồng Tồng là một tín ngưỡng của đồng bào bái tạ thần linh, cầu xin mùa màng bội thu, cuộc sống gặp nhiều may mắn. Phần hội gồm các trò chơi ném còn, chọi gà, múa xòe, thổi kèn lá, hát lượn… Đây cũng là nơi trai gái gặp gỡ giao duyên.

Sau Tết ba ngày ở làng Phú Thị (Khoái Châu, Hưng Yên) có lễ hội rước nước. Tại đền Đa Hòa là nơi cúng tế, khung cảnh náo nhiệt. Lễ hội này có nguồn gốc sự tích Chử Đồng Tử và công chúa Tiên Dung. Nghi lễ rước nước được tiến hành sau lễ tại đền. Nước lấy từ giữa dòng sông Hồng, có tới hàng trăm "nam tế" và "nữ tế" là những người đứng tuổi ghép thành đôi để chuyển nước. Lễ còn có đội múa sinh tiền, ban nhạc lễ, đội múa rồng, đội khiêng kiệu, đội khiêng nước, đội chèo thuyền. Các đội đều mặc đồng phục màu sắc theo nghi lễ. Nước được rước về đình làng, làm lễ cầu xin cho trời đất mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, mọi người no ấm đầy đủ.

Ở làng Kỳ Sơn (Kiến Thụy, Hải Phòng) có lễ rước Lợn, tổ chức vào dịp sau Tết Nguyên đán hàng năm. Vật phẩm cúng lễ là một con lợn được chọn trong hội thi lợn của các gia đình trong làng. Lợn có cân nặng khoảng 150kg trở lên. Lợn được nuôi bằng cơm và chuối chín sạch sẽ. Đúng giờ Tí được hóa kiếp, tắm rửa sạch sẽ, nằm trên kiệu rồng, trang điểm đẹp, mình gián giấy điều, trán đính nơ, mắt gắn viên bi thủy tinh, miệng ngậm tàu khoai nước. Tám trai làng mặc áo lễ kính cẩn khiêng "Ông" ra đình làng. Bên cạnh "Ông" bát hương tỏa khói nghi ngút. Lễ cúng tế cầu cho mưa thuận gió hòa, lúa tốt, lợn béo, sản vật đầy vườn, đầy chuồng, đời sống no đủ. Tế xong đầu lợn được xẻ chia cho những gia đình có người cao tuổi, phần thân lợn chia cho từng gia đình để lấy "lộc" may mắn.

Lễ hội mua Trâu được tổ chức sau Tết Nguyên đán ở làng Đào Xá (Thanh Thủy, Phú Thọ). Lễ hội cũng với mục đích cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ. Làng làm hai con trâu bằng bột. Một con nhuộm màu đỏ tượng trưng cho Trời, một con được nhuộm màu xanh tượng trưng cho Đất. Ngoài ra còn nặn 28 con trâu nhỏ hơn, được nhuộm màu vàng, nâu, đen. Câu chuyện được phỏng theo truyền thuyết nơi đây là điểm giao tranh của Sơn Tinh và Thủy Tinh. Lễ vật còn có 2 bát nước, một quả trứng, một cái gàu giai, những lễ vật này đều có ý nghĩa biểu trưng cho sự phồn thực trong cuộc sống nhà nông. Hình thức múa trâu bằng cách các hầu đồng cầm trâu múa theo điệu hát cung văn. Chủ tế cầm bát nước rảy lên hầu đồng cầu khấn thần linh cho việc làm ăn được dễ dàng, mùa màng bội thu, cơm đủ nước đầy, nhà nhà no ấm. Sau lễ là các trò chơi dân gian như hát xoan, ghẹo, chúc phúc, chúc thọ.

Lễ hội mời mẹ Trăng của người Tày, Nùng ở Cao Bằng, Lạng Sơn tổ chức sau Tết Nguyên đán, nhưng phải gần ngày trăng tròn. Nghi lễ cúng mẹ Trăng và 12 Tiên nữ, những người chăm lo bảo vệ mùa màng cho dân bản. Giữa đêm trăng đại ngàn, nghi lễ cúng tế cổ xưa tạo nên không gian huyền ảo, như con người trần tục được gặp đấng tiên rồng, nói lời cầu mong: mùa màng bội thu.

Ở làng Vị Khê, xã Nam Tiến (Nam Ninh, Nam Định) có lễ hội hoa vào ngày 20-30 tháng giêng. Vị Khê là xứ sở trồng hoa truyền thống lâu đời. Hội hoa giới thiệu hoa, cây cảnh và tổ chức các trò chơi vật, võ, chạy thi, biểu diễn nghệ thuật.

Gần đây Bộ Văn hóa-Thông tin vừa có công văn hướng dẫn các địa phương bảo tồn 9 lễ hội truyền thống tiêu biểu và tổ chức tập thể vào xuân Đinh Hợi (2007) là: 1, Lễ hội cúng bến nước của đồng bào Ê Đê buôn Ju, xã Ea Tu, thành phố Buôn Ma Thuột (Đắc Lắc); 2, Lễ hội khai hạ Mường Bi tại xã Phong Phú (Tân Lạc, Hòa Bình); 3, Lễ hội vào mùa của người Cao Lan xã Quảng Yên (Lập Thạch, Vĩnh Phúc); 4, Lễ hội truyền thống Hang Pấn Pang-Na Ny, dân tộc Thái, xã Châu Cường (Quỳ Hợp, Nghệ An); 5, Lễ hội mừng lúa mới của dân tộc Chu Ru, thông Klong Bong, xã Tà Năng (Đức Trọng, Lâm Đồng); 6, Lễ hội Tòng Lệnh của dân tộc Tày xã Trường Giang (Lục Nam, Bắc Giang); 7, Lễ hội Đập trống của dân tộc Ma Coong xã Thượng Trạch (Bố Trạch, Quảng Bình); 8, Lễ hội dân tộc Thố ở xã Yên Lễ (Như Xuân, Thanh Hóa); 9, Lễ hội ăn mừng lúa mới của dân tộc Cờ Tu thôn Tà Vàng, xã A Tiêng (Tây Giang, Quảng Nam).

Lễ hội là linh hồn của một dân tộc. Các lễ hội này đều là những nét văn hóa tiêu biểu của một vùng quê, một cộng đồng dân tộc, làm cho văn hóa lễ hội rực rỡ màu sắc của nền văn minh lúa nước.